Psychologisch woordenboek: het Ego
Voor het psychologische tijdschrift MIND magazine beheer ik het ‘Psychologisch woordenboek’; een beeldrubriek waarin ik per nummer in een paar woorden een psychologisch fenomeen belicht. Deze keer iets wat je maar al te goed kent, denk je…
‘Mijn ego is gekwetst!’ Je zal het vast weleens gezegd hebben, en iedere toehoorder zal begrijpend reageren, maar… wat is dit onzichtbare ding genaamd ego eigenlijk? Psychiater Sigmund Freud (1856-1939) zag het als het bewuste deel van onszelf dat bemiddelt tussen dat we stiekem het allerliefste willen (het ‘Id’ volgens Freud) en dat wat we volgens onze cultuur en onszelf zouden moeten zijn (‘Superego’). Het is de controlerende entiteit die we ‘ik’ noemen, de bewaker van het zelfbeeld. Dit zorgvuldig ontwikkelde zelfbeeld is ons masker naar de buitenwereld toe. Het zegt anderen wie we willen zijn en waar we voor staan. Als ‘je ego gekwetst is’ heeft iemand twijfel gezaaid over hoe jezelf het liefst ziet. Raspessimist Freud zag ons leven als een onophoudelijk gevecht tussen Id en Superego. Hoe kun je je drang naar behoeftebevrediging een beetje in toom houden zonder het te onderdrukken? Therapie was voor hem dan ook een levenslang proces, zonder echte oplossing. Moderne therapeuten zijn gelukkig positiever. Zij geloven in een goede balans tussen enerzijds primitieve verlangens en impulsen (Id) en anderzijds maatschappelijke verwachtingen en regels (Superego). Een gezond ego dus. We gebruiken ons ego om goed in de mensenjungle te functioneren, maar het gelukkigst zijn we als het eventjes kunnen vergeten. Wanneer je danst, sport of leest bijvoorbeeld kun je jezelf soms helemaal verliezen in die activiteit. Deze egoloosheid is waar boeddhisten en mediteerders bewust naar op zoek zijn.
In een lucide droom weet je dat je droomt. De Nederlandse schrijver en psychiater Frederik van Eeden kwam begin 19e eeuw met deze term om de helderheid van dit soort droom te benadrukken. In vergelijking met een normale droom lijkt de lucide droom veel meer op de dagelijkse werkelijkheid. Beelden zijn concreet, kleuren helder, geluiden duidelijk, objecten tastbaar. Het besef dat het slechts een droom is komt vaak pas als de ervaringen wel erg ‘ver van je bed’ komen te staan. Als je begint te vliegen, George Bush zoent of over het IJsselmeer fietst bijvoorbeeld. Er zijn verschillende niveaus van luciditeit. Het hoogste niveau – en dat kun je oefenen – is als je vanuit wakkere toestand bewust de droomwereld weet binnen te dringen en te beïnvloeden. De mogelijkheden zijn eindeloos. Niet raar dat sommige lucide dromers bedverslaafd zijn. 
We kennen allemaal de behoefte toekomstige gebeurtenissen te willen beïnvloeden door handelingen te doen of zaken te vermijden die er op zich niks mee te maken hebben. Bijgeloof komt voort uit de menselijke behoefte om de wereld om ons heen, en onze rol daarin, te kunnen duiden. Het verkleint de angst voor het onbekende. Hoewel de meeste Nederlanders zeggen er te nuchter voor te zijn zullen ze toch niet snel hun trouwerij op vrijdag de 13e plannen en slingert er in menig huis wel ergens een geluksonderbroek rond. Je weet maar nooit! Is bijgeloof echt allemaal onzin? Wordt ons leven als het erop aankomt niet geregeerd door willekeur? Niet helemaal, zelfs een illusionair gevoel van controle kan helpen dingen tot een goed einde te brengen. Het wordt pas gevaarlijk als je denkt niet zonder de rituelen te kunnen, omdat er anders slechte dingen gaan gebeuren. Dan voedt het bijgeloof juist de angst en kun je er maar beter van genezen zijn.
Narcissus is een meelijwekkende figuur uit de Griekse mythologie die zijn spiegelbeeld verkoos boven de relatie met de meest aantrekkelijke partner van vlees en bloed. Het liep niet goed met hem af. Volgende de psychologie ben je narcist als je geobsedeerd bent met jezelf, weinig inlevingsvermogen hebt en daardoor anderen manipuleert opdat jijzelf in het stralend middelpunt kan staan. Achter deze obsessieve eigenliefde, die zowel de vorm van grootheidswaan als overdreven bescheidenheid kan aannemen, schuilt vaak een eenzame en onzekere kern. De aandachttrekkerij wordt gezien als compensatie daarvan. Narcistische trekken zijn een handige eigenschap voor hen die het willen schoppen tot roddelbladsterrendom. Maar in een ontnuchterend land als de onze moet je als narcist stevig in je schoenen staan. Gelukkig is deze van nature prima gepantserd tegen kritiek en hoon van ‘jaloerse’ uitdagers.