Voor het psychologische tijdschrift MIND magazine beheer ik het ‘Psychologisch woordenboek’; een beeldrubriek waarin ik per nummer in een paar woorden een psychologisch fenomeen belicht. Deze keer: wat gebeurt er als het ‘licht’ uit gaat?

Zonder aankondiging: een korte hevige duizeling, het licht gaat uit en… weg ben je. Een echte black-out is schrikken. Achteraf dan, want op het moment zelf is er even helemaal niets. Het is een gat in je bewustzijn, en je geheugen. Informatie uit het korte termijngeheugen wordt tijdelijk niet doorgegeven aan het lange termijngeheugen. Deze tijdelijke ‘stoornis’ is beter bekend als flauwvallen. De oorzaak is te weinig bloed en zuurstof in je hersenen, door te weinig eten of drinken (of teveel alcohol), iets te snel opstaan in een warme kamer, lichamelijke uitputting of zware emotionele stress. De black-out is het automatische antwoord van je brein om de gebrekkige bloedcirculatie in de hersenen per direct een boost te geven – vandaar ook dat veel ‘flauwvallers’ hevig trillen en transpireren. Dat je daarbij kans loopt op een zere bips – of erger – moet je maar voor lief nemen.

Voor het psychologische tijdschrift MIND magazine beheer ik het ‘Psychologisch woordenboek’; een beeldrubriek waarin ik per nummer in een paar woorden een psychologisch fenomeen belicht. Deze keer iets wat je maar al te goed kent, denk je…

‘Mijn ego is gekwetst!’ Je zal het vast weleens gezegd hebben, en iedere toehoorder zal begrijpend reageren, maar… wat is dit onzichtbare ding genaamd ego eigenlijk? Psychiater Sigmund Freud (1856-1939) zag het als het bewuste deel van onszelf dat bemiddelt tussen dat we stiekem het allerliefste willen (het ‘Id’ volgens Freud) en dat wat we volgens onze cultuur en onszelf zouden moeten zijn (‘Superego’). Het is de controlerende entiteit die we ‘ik’ noemen, de bewaker van het zelfbeeld. Dit zorgvuldig ontwikkelde zelfbeeld is ons masker naar de buitenwereld toe. Het zegt anderen wie we willen zijn en waar we voor staan. Als ‘je ego gekwetst is’ heeft iemand twijfel gezaaid over hoe jezelf het liefst ziet. Raspessimist Freud zag ons leven als een onophoudelijk gevecht tussen Id en Superego. Hoe kun je je drang naar behoeftebevrediging een beetje in toom houden zonder het te onderdrukken? Therapie was voor hem dan ook een levenslang proces, zonder echte oplossing. Moderne therapeuten zijn gelukkig positiever. Zij geloven in een goede balans tussen enerzijds primitieve verlangens en impulsen (Id) en anderzijds maatschappelijke verwachtingen en regels (Superego). Een gezond ego dus. We gebruiken ons ego om goed in de mensenjungle te functioneren, maar het gelukkigst zijn we als het eventjes kunnen vergeten. Wanneer je danst, sport of leest bijvoorbeeld kun je jezelf soms helemaal verliezen in die activiteit. Deze egoloosheid is waar boeddhisten en mediteerders bewust naar op zoek zijn.

Voor de nieuwe psychoglossy MIND magazine beheer ik het ‘Psychologisch woordenboek’; een rubriek waarin ik per nummer kort een interessant psychologisch fenomeen belicht, zoals… het Pavlov-effect.

Ivan Pavlov (1849-1936) luidde een nieuw psychologisch tijdperk in toen hij zijn hondjes Boy en Zolotisty liet kwijlen na het horen van een bel. Omdat het geklingel een aantal keer tegelijkertijd werd aangeboden met een bakje hondenvoer, associeerden de verder niet overmatig intelligente beestjes de bel met de brokken. De bel was daarna alleen genoeg om de beestjes het water in de bek te laten lopen. Dit wordt klassiek conditioneren genoemd: een biologische behoefte wordt gekoppeld aan iets wat er (nog) niets mee te maken heeft en roept daarna zelfstandig dezelfde reactie op. Heer Pavlov werd hiermee de vader van de gedragspsychologie. Deze gaat ervan uit dat je gedrag volledig kunt verklaren door de principes van beloning en straf. Praten is niet nodig; als je iemand straft voor ongewenst gedrag en beloont voor het goede dan komt ie vanzelf op het rechte pad. Snuggere reclamemensen weten precies wat ze doen als ze een mooie vrouw aan een auto of slankelijn-produkt koppelen. De man moet denken dat hij met zo’n stalen ros een mooie vrouw kan vangen, de vrouw dat ze door het eten van magere margarine net zo aantrekkelijk wordt als de vrouw in het filmpje. Als je partner tot jouw ergernis een aanbetaling heeft gedaan voor een onnodig dure auto of hij boos wordt omdat jij weer met zo’n smaakloos pakje nepboter thuis komt… het was Pavlov!

Smetvrees is een ware straf. De lijders ervan worden getiranniseerd door een onophoudelijke dwang ‘vuil’ en ‘bacteriën’ te willen vermijden. Soms is de besmetting meer symbolisch en bijgelovig van aard, zoals bij het aanraken van objecten waar de smetangstige een nare associatie mee heeft. Elke handeling waarbij iets ‘besmettelijks’ wordt aangeraakt moet dwangmatig worden gevolgd door een washandeling. Hierom wordt smetvrees meer als een obsessief compulsieve stoornis gezien dan een fobie. Besmetting is een gevaar dat overal op de loer ligt en zowel het lichaam als de omgeving moeten uitvoerig en continue ritueel gereinigd worden om dit gevaar de kop in te drukken. Dit kost meer dan een dagtaak, het hele wakende leven staat ervan in het teken. De oplossing van deze dwangneurose is minstens zo zwaar. Die bestaat uit vrijwillige blootstelling aan de bron van de ‘besmetting’ – meestal onder de sturende begeleiding van een therapeut – zonder daarna het wasritueel erop los te mogen laten. Een tijdlang, totdat de wasneigingen afnemen. Een ware straf voor de smetvreeslijder. Die moet behoorlijk wat vuile handen maken om weer een smetvrij leven te krijgen.

Zie ook www.mind-magazine.nl