Om ons brein beter te begrijpen is het nuttig te leren van mensen die door een ziekte, ongeluk of genetische afwijking bepaalde mentale handicaps of superieure hersencapaciteiten hebben. Behandelende neuropsychiaters zoals Oliver Sacks en Todd Feinberg hebben boeken vol geschreven met vreemde beschrijvingen van echte patiënten. Het bekendste boek is Sacks besteller’ De man die zijn vrouw voor een hoed hield.’

Kleine schade aan het brein en haar verbindingen kan de meest vreemde fenomenen opleveren. Mensen die voorheen geestelijk volledig normaal functioneerden kunnen zich ineens bedreigd voelen door hun spiegelbeeld, denken dat hun dochter een dubbelgangster is of, worden aangevallen door een van hun handen, of vragen zich continu af van wie hun rechterbeen eigenlijk is. Ons zelfbewustzijn dat wij zo voor lief nemen is erg taai, maar lang niet zo vanzelfsprekend als het lijkt.

Hoe het kan dat uit die wirwar van hersenacitiviteit en ontelbare verbindingen tussen verschillende hersengebieden een ‘ik’ tot stand komt is nog steeds onduidelijk. Het bewustzijn is voor wetenschappers nog altijd een groot mysterie. Zonder te vervallen tot religieus of spiritueel jargon proberen neurologen grip te krijgen op de processen die achter het scherm van ons bewustzijn schuilgaan. Dat is geen makkelijke opgave, maar door middel van nieuwe technieken, zoals fMRI, kunnen hersenwetenschappers tegenwoordig ons brein in actie bestuderen. Ze kunnen zien welke hersendelen betrokken zijn bij bepaalde acties, gevoelens en gedachten. Dat is heel leerzaam. Veel inzichten verkrijgen ze daarbij door normale mensen met bijzondere, soms hartverscheurende verhalen.

In dit dossier verzamelen en behandelen we gaandeweg goed gedocumenteerde afwijkingen in het bewustzijn. Stuk voor stuk fascinerende fenomenen. Ook kleine ‘afwijkingen’ die mensen zoals jij en ik regelmatig ervaren, zoals een déja-vu, lucide dromen, slaapwandelen en black-outs, zullen de revue passeren.

Niet-alledaagse vreemde fenomenen
Amnesie: ‘Oh, helemaal vergeten.’
Het ‘vreemde hand’-syndroom: ‘Help, mijn hand valt me aan!’
Somambulisme: het lichaam maakt er een eigen feestje van
Superieur autobiografisch geheugen: weet jij wat je 13 juli 1998 als ontbijt at?

Alledaagse vreemde fenomenen
Lucide dromen: ‘Droom ik nou?’
Déja-vu: ‘Dit heb ik al eens gelezen.’
Black-out: ‘En toen ging het licht uit…’
Aha-erlebnis: ‘Nu snap ik het!’
Het Mc-Gurk-effect: je hoort wat je ziet

De hersenen, ook wel encephalon of brein, genoemd, vormen het deel van het centrale zenuwstelsel dat veilig binnen onze schedel ‘drijft’. Ondanks dat de hersenen lijken op een grote, grijze walnoot (van ongeveer 1,3 kilo) is dit het meest complexe menselijke orgaan: het is opgebouwd uit talloze gespecialiseerde gebieden en tientallen miljarden neuronen (zenuwcellen) waarvan elk in verbinding staat met legio andere neuronen (soms duizenden). Die complexiteit en onderlinge verbondenheid is nodig om alle essentiële processen te regelen; zowel de autonome lichaamsfuncties als ademhaling, temperatuur en hartslag, als hogere mentale functies (denken, voelen, herinneren, doelgericht bewegen). De hersenen vormen het waarnemende, aansturende, controlerende en informatieverwerkende orgaan van ons lichaam. Hersenwetenschappers leren steeds meer over de hersenen, maar het blijft nog steeds de grote vraag hoe deze walnoot ons het gevoel van ‘ik’ kan geven.

Globaal zijn de hersenen in te delen in de hersenstam, het cerebellum (kleine hersenen) en de grote hersenen. De grote hersenen zijn verdeeld in twee hemisferen, met elkaar verbonden door de corpus callosum (hersenbalk). De hersenbalk zorgt ervoor dat belangrijke informatie tussen de twee helften voortdurend wordt uitgewisseld.

Hoe meer een hersengedeelte aan de oppervlakte ligt, hoe jonger (en menselijker) in de evolutie dat gedeelte is. Planning, taal en beschaving zitten aan de oppervlakte (hersenschors), primitieve instincten, angsten en verlangens liggen dieper (hersenstam en cerebellum). Onze hersenen zijn gemaakt om gedrag te automatiseren in de hersenstam zodat we er verder niet over na hoeven te denken. Dat vergroot de overlevingskans. De diepere, dierlijke hersengebieden, die we delen met reptielen en zoogdieren, zijn veel bepalender dan de jongere, meer aan de oppervlakte gelegen hersengebieden. Ziehier de reden waarom veranderen van destructieve gewoonten zo verdomd moeilijk is.

Leuke wetenswaardigheid: de hersenen zelf voelen geen pijn (blijkbaar deden de Pre-Colombiaanse Inca’s al aan hersenoperaties zonder verdoving), maar wel is ons brein gemaakt om de pijn elders in het lichaam te lokaliseren.

Meer lezen: klik hier

Ik houd van samenvattingen, overzichten en schema’s. Zoveel mogelijk informatie in zo weinig mogelijk tijd. Eerst het raamwerk, dan de gedetailleerde invulling, zo leer ik het liefst. Daarom ben ik erg blij met onderstaande lezing. Ben je niet goed op de hoogte van wat de laatste generaties aan slimme jongens en meiden te weten zijn gekomen over onszelf en het complexe universum waarin we leven? In 18 minuten ben je helemaal bij. Met dank aan TED, historicus David Christian en al die ingewikkelde processen waar-ie het over heeft.