Uit recent Amerikaans onderzoek is gebleken dat maar liefst 37% van de vrouwen het oké vindt om, bij twijfels over de loyaliteit van hun partner, de mail en telefoon van hun vent te checken. Een journaliste van een vrouwenblad vroeg zich af wat ik ervan vond. ‘En, wat vind je ervan?’

Hmmm, lastig. Als je je partner niet vertrouwt is het inderdaad het gemakkelijkst een confrontatie of gesprek hierover te vermijden en stiekem te checken wat deze allemaal in zijn/haar ‘vrije’ tijd doet. Misschien is het op korte termijn ook wel de meest effectieve manier om je partner te testen, maar of het de beste is?

Het probleem: zelfs als je nu niks verdachts ziet, ben je waarschijnlijk maar tijdelijk gerustgesteld. Een paar dagen, weken of maanden later doe je al snel weer hetzelfde. Doet de partner wat afstandelijk? Werkt hij of zij wat vaker over? Iets teveel likes op de Facebook-pagina van een collega? De drempel wordt lager om stiekem even te checken. Dit soort dingen kunnen zelfs een beetje verslavend zijn, en op een gegeven moment zijn de rollen misschien wel omgedraaid: misschien is hij wel te vertrouwen, maar jij blijkbaar niet.

De kans bestaat bovendien dat de argwanende partner altijd wel iets vindt wat niet bevalt. Een iets te slijmerig mailtje naar een collega, een dubieuze koffieafspraak met een voor jou onbekende, een spam-mailtje van een datingsite. Wie hard zoekt, kan altijd iets vinden. Vooral als je wat obsessief of jaloers van aard bent kun je hierin makkelijk doordraven. En in plaats van de relatie juist te verbeteren, door eerlijk te zijn en te communiceren, zie je de partner steeds meer als onderzoeksobject. Dat vergroot de intimiteit en het vertrouwen uiteraard niet.

In een relatie testen en evalueren we onze partners sowieso. Daar ontkomen we niet aan. Verzorgt mijn partner mij als ik ziek ben? Doet hij of zij extra moeite voor me als ik ongesteld en chagrijnig ben? Luistert mijn partner als ik echt ergens mee zit? Onze dagelijkse leven zit vol met dat soort kleine evaluatiemomentjes. Als deze vaak negatief uitvallen en de kloof met onze partner groter wordt, zit er blijkbaar iets niet goed in de relatie. Het kan aan jou liggen. Partners reageren (bewust en onbewust) nou eenmaal niet zo goed op wantrouwen, controledwang of stiekeme verwijten van partners. Het kan ook aan je partner liggen. Een partner die zich vreemd, anders, verdacht of stiekem gedraagt en jou niet kan gerust stellen als jij erover begint kan verwachten dat jij dan maar als een detective bewijzen zal verzamelen. Binnendringen in de privésfeer van je partner zie ik als signaal om de relatie ofwel te beindigen of een drastische nieuwe start te geven.

In de meeste gevallen ervaren partners het liegen van hun partner als een groter probleem dan hun vreemdgaan. Probeer daarom je partner altijd eerst een kans te geven om zelf over de brug te komen. Daarmee vergroot je de kans dat het alsnog goed komt tussen jullie.

Porno is een gevoelig onderwerp. Veel mensen kijken er naar, bijna evenveel mensen zwijgen erover. Veel mensen weten niet eens dat hun partner zich er weleens aan verlustigt. Die doet het stiekem. Bang te worden weggezet als een slechte partner, onvolwassen masturbatiejunkie of potentiële seksdelinquent?

De weerstand tegen porno (en tegen seksualisering van de maatschappij in het algemeen) is begrijpelijk. De grootste angst is dat het een cultuur creëert die vrouwen als objecten ziet en daardoor gezonde menselijke relaties schaadt. Veel mensen vrezen dat porno kijken (al dan niet rechtstreeks) agressie tegen vrouwen en seksueel misbruik stimuleert. Als dat zo is dan is het pornoverbod waar EU-politici over praten een goede zaak.

Hoewel nog veel onduidelijk is over de lange termijn-effecten van porno kijken en exacte cijfers over taboe-onderwerpen soms dubieus zijn (zijn mensen er wel eerlijk over?) werpt the Porn Report licht op de zaak. Enkele statistieken uit dit overzicht van porno-onderzoek: zes op tien mannen met een partner is minimaal eens per maand met porno bezig tegenover twee op tien vrouwen. Bijna één op de drie stellen kijkt weleens samen. Mannen (81 %) hebben er minder moeite mee als hun partner porno kijkt dan vrouwen (63 %). (Nog wat cijfertjes van Psychologie Magazine hier.)

Los van misstanden in de industrie zelf* heeft de anti-porno-beweging hoofdzakelijk twee bezwaren tegen porno kijken. 1. Porno is verslavend en daardoor schadelijk voor de kijker. 2. Porno leidt tot objectificatie van mensen en verlaagt daardoor de drempel om anderen een potje seksueel te molesteren.

Leidt porno kijken tot een verslaving?
Allereerst, alles wat het brein fijn vindt, zoals ijsjes, seks, complimenten, aandacht en sport kan leiden tot een drang. Je brein onthoudt die fijne momenten en wil het nog eens meemaken, en nog eens. Morgen wil je weer een ijsje enzovoorts. Je kunt het woord verslaving al snel in de mond nemen, maar een echte verslaving is niet niks. Er zijn veel mensen verslaafd aan drugs, gokken of alcohol, maar slechts weinig mensen functioneren slecht omdat ze de hele dag door worden lastig gevallen door een drang porno te kijken of seks te hebben. Een belangrijk criterium om iets ‘verslaving’ te noemen is als het je dagelijks leven dusdanig belemmert dat je erdoor in de problemen komt. Wat betreft porno kijken: er zijn geen fysieke afkickverschijnselen, je hoeft je niet in de schulden te werken, je hoeft geen halsbrekende of tijdrovende toeren uit te halen om aan je dagelijkse dosis te komen.

Wat zeggen de verslavingexperts? Seks- en pornoverslaving staat ter discussie als echte verslaving. Het is in elk geval niet opgenomen in de DSM IV (Officiële psychische stoornissenbijbel), maar wordt door afkickklinieken voor het gemak wel als zodanig erkend.

De meeste kijkers doen het af en toe, in afwisselende intensiteit. Vaker in perioden waarin ze single zijn en seks niet voorhanden is. En er is weinig reden aan te nemen dat ze een groot risico lopen om verslaafd te raken. Volgens the Porn Report vertoont minder dan een half procent van pornokijkers verslavingsgedrag. De verslaving wordt volgens de onderzoekers niet zozeer door het erotisch videomateriaal veroorzaakt als wel door andere factoren in iemands persoonlijkheid. Pornoverslaving komt een stuk minder voor dan moraalridders soms suggereren.

Maakt porno kijken de maatschappij mensonterender? Neemt geweld tegen vrouwen daardoor toe?
Je zou om verschillende redenen** kunnen denken dat porno kijken verruwt. Mensen die veel porno kijken klagen bijvoorbeeld over gewenning en hebben steeds nieuwe en hardere prikkels nodig om opgewonden te worden. Videos van onpersoonlijke seks, sm en verkrachtingen zijn niet voor niks bij veel pornokijkers in trek. De hamvraag is: vertaalt dit virtuele dubbelleven zich (al dan niet subtiel) naar de werkelijkheid van alledag? Trek je eerder iemand onvrijwillig het kopieerhok in wanneer je veel naar porno kijkt? Ook dit lijkt niet zo te zijn. Er zijn eerder aanwijzingen dat het andersom is. De meest plausibele verklaring is dat de pornokijkers over het algemeen wat progressiever, geëmancipeerder en liberaler zijn dan niet-kijkers. Ze hebben mogelijk een vrijere kijk op seks en liefde. Dat maakt ze niet amoreel, obsessief of gevaarlijk.

Ook is er geen bewijs dat geweld tegen vrouwen en verkrachtingen toeneemt sinds porno voor iedereen via internet vrij verkrijgbaar is. Zoals dit artikel op Psychology Today laat zien zijn de cijfers juist afgenomen. De auteur oppert (enigszins laconiek en onwetenschappelijk) dat internetporno mogelijk eerder leidt tot masturbatie dan seksueel misbruik. Mannen die porno kijken doen dat meestal om te masturberen en niet om zichzelf op te fokken een slachtoffer te zoeken. Er is weinig zo sloom en lusteloos als een man die net is klaargekomen. Direct na een ejaculatie daalt de hoeveelheid testosteron (hormoon dat een rol bij agressief gedrag) in het mannenlichaam en neemt het knuffelhormoon oxitocine toe.

De onderzoekers denken niet dat porno mensen verhardt of leert om anderen te objectificeren: “Mensen kijken op voorhand al met bepaalde normen en waarden naar porno. Mannen die vrouwen als objecten zien die ze voor hun eigen plezier kunnen gebruiken voelen zich bekrachtigd als ze porno zien. Andere mannen zien veel liever beelden waarin vrouwen juist een leidende rol spelen.” Deze bevindingen kloppen met onderzoeken die laten zien dat empathie en inlevingsvermogen voor een groot gedeelte genetisch bepaald zijn. De meeste mensen zijn behept met voldoende actieve spiegelneuronen en kunnen persoonlijke seksfantasieën prima van de realiteit scheiden. Ze hebben een ingeboren rem om anderen niet zomaar te molesteren of pijn te doen. De mensen die die deze morele rem niet hebben zijn sowieso een gevaar, of ze nu naar porno kijken of niet. Datzelfde geldt voor het spelen van nare computerspelletjes. Er is geen enkel bewijs dat mensen daardoor meer de neiging krijgen hun medemensen in het echt neer te maaien.)

Wanneer is porno wel een probleem?
Als je alleen nog maar opgewonden kunt worden van pornoseks en daardoor je partner niet aanraakt, of als je partner seksueel niet (meer) aantrekkelijk vindt en daardoor je toevlucht neemt tot porno kijken. Hoewel een liefdesrelatie uit veel facetten bestaat is het seksuele aspect datgene wat een partnerrelatie onderscheidt van een vriendschap. Meestal. Jezelf dagelijks suf masturberen achter een beeldscherm is over het algemeen niet de allerbeste strategie voor een florissant liefdes- of seksleven. Een (tijdelijk) pornodieet kan seks met een echte partner intenser maken. Hopelijk leer je hoe de seks met je partner beter, leuker, fijner, geiler wordt. Het kan zijn dat je dan wel over bepaalde dingen moet leren praten. Veel stelletjes vermijden uit gewoonte of ongemak eerlijke sekspraat en weten soms van elkaar niet wat ze fijn vinden. Porno kijken kan een makkelijke uitvlucht zijn als je systematisch een lastig gesprek over seks uit de weg wilt gaan.

Riskanter dan porno kijken zelf is het schuldgevoel en de zelfhaat die het bij sommige mensen oproept. Je kunt je zeker vraagtekens zetten bij porno, maar het veroordelen van lust en seksuele fantasieën maakt mensen over het algemeen niet geestelijk gezonder of liefhebbender. De mensen die het meest door seksuele obsessies in de wurgreep worden gehouden zijn de mensen die deze het sterkst veroordelen. Je kunt al raden dat de kerk hier vaak van oudsher een grote rol in speelt. De meeste slachtoffers van seksueel misbruik en vrouwenhaters worden nog steeds door religie gemaakt.

Update 22-04-2016: Ik las eergisteren een verontrustend artikel van twee Amerikaanse psychologen over wat porno met het mannenbrein doet, vooral dat van opgroeiende pubers. Dat is niet mals.

* Hopelijk onnodig te melden, maar ik ontken geenszins de uitbuiting van vrouwen, homo’s en kinderen die blijkbaar op grote schaal plaatsvindt. Dat moet keihard aangepakt worden. Niemand zou slachtoffer moeten zijn van de seksindustrie.)

Je kunt een verslaving of obsessie zien als een uit de hand gelopen hobby. Wat ooit onschuldig begon, als een handzame activiteit die voor ontspanning en genot zorgde, groeide langzaam uit tot een monster, groter dan jezelf. Een obsessie of verslaving heeft als belangrijk kenmerk dat je het niet kunt laten, zelfs al weet je dat het slecht voor je is. Waarschijnlijk heb je al vaker geprobeerd het ‘beest’ te temmen, maar hoe meer je je best deed hoe moeilijker het werd, en hoe machtelozer je je voelde.

Volgens verslavingsdeskundige Patrick Carnes komt een relatieverslaving veel vaker voor dan je zou denken. Eén op de twaalf mensen heeft er volgens hem last van: het gevoel niet zonder de partner te kunnen, zelfs (of juist) als het een slechte betreft. Een verslaving aan verdovende middelen is makkelijker te herkennen omdat die niet lichaamseigen zijn. We hebben ze ook niet nodig. Maar biologisch gezien zijn we er in zekere zin op gebouwd om verslaafd te zijn aan liefde en seks. Onze behoefte daaraan kan de basis zijn van alle verslavingen. Het zijn de geëvolueerde breinstructuren die ons liefdesleven in banen moeten leiden waarop alle an- dere verslavingen kunnen bouwen. Verliefdheid laat in de hersenen dezelfde sporen na als een cocaïneverslaving, en afwijzing en verlating veroorzaakt dezelfde pijn als cold turkey afkicken.

De grens tussen relatieverslaving en een gezonde hechting is niet altijd duidelijk, maar lang of meerdere malen blijven hangen in een zure of slechte relatie is een slecht teken. Een nuttige vuistregel om patronen (zoals een slechte gewoonte) te leren herkennen, afkomstig uit een leerboek over systeemtheorie: ‘Een keer is een incident, twee keer is verdacht, drie keer is een patroon.’ De meesten van ons hebben waarschijnlijk weleens klem gezeten in een nare relatie, die we vervolgens met veel bloed, zweet en tranen achter ons hebben kunnen laten. Een relatie waarvan we achteraf zeggen: ‘Dat was eens, maar nooit meer, ik heb geleerd.’ Vaak gebeurde het dan toch nog een keer zodat we aan die uitspraak werden herinnerd, maar daarna zat de boodschap er waarschijnlijk wel ingehamerd.

Er zijn echter mensen die het niet lukt te leren van de pijn en die keer op keer in dezelfde destructieve relaties blijven hangen: dan kun je inderdaad spreken van een verslaving. Net als aan sigaretten, drugs, alcohol of gokken kun je denken dat het drama en de pijn van een slechte relatie nou eenmaal bij je hoort.

Een belangrijker vraag is natuurlijk: wat is de circulaire mechaniek van deze verslaving? Kun je ervan afkomen? En, zoals een vriendin vaak zegt: ‘Kan ik ooit vallen op mannen die mijn leven niet tot een hel zullen maken? Het is me nog niet gelukt.’

Er is een bekend onderzoek met muizen dat inzicht geeft in verslavingen van onze eigen soort. De muizen waren onderverdeeld in drie groepen. Alle muizen leerden aan een belletje te trekken doordat ze voedsel kregen als het lukte. In groep één werden de muizen daarna altijd beloond met voedsel als zij aan het belletje trokken, in groep twee kregen ze nooit meer voer en groep drie af en toe. Wat was het effect op de persoonlijkheid van de muizen? De muizen uit de eerste groep waren het meest relaxt, zij wisten te allen tijde dat ze aan voedsel konden komen wanneer ze honger kregen. De tweede groep muizen werd depressief, stilletjes en hulpeloos. Alle vreugde en levenskracht was eruit. Logisch, zij leken geen enkele invloed te hebben op hun omstandigheden. De laatste groep werkte het hardst en had de meeste stresshormonen. Deze muizen wisten nooit wanneer ze weer beloond zouden worden en bleven daardoor koortsachtig aan het belletje trekken. Zij vertoonden kenmerken van dwangmatig verslavingsgedrag. Hun leven bestond uit een obsessie met een belletje en de hoop dat dat voedsel tevoorschijn zou toveren.

Enthousiaste casinogangers zullen zich moeiteloos in deze muizen herkennen. Zij raken het meest verslaafd omdat zij slechts af en toe de jackpot winnen. En hoe langer dat niet gebeurt, hoe meer zij willen dat het weer een keer raak is. De druk neemt toe en er is maar één verlossing: de jackpot. Dat ze zichzelf ondertussen in de rode cijfers werken en hun werk en hun partner verwaarlozen is van ondergeschikt belang. Een verslaving is een machtig ding.
Veel slechte maar gepassioneerde relaties zijn vergelijkbaar met een gokkast: je weet niet wanneer het weer eens raak is, en dat houdt je – vrij letterlijk – geboeid. Dit is ook de aantrekkingskracht van foute mannen en femmes fatales, zoals elders in dit boek te lezen valt. Relaties met moeilijke, heftige of foute mensen houden ons in de greep wanneer de vele dieptepunten om de zo veel tijd worden afgewisseld met een hoogtepunt. De dieptepunten geven het gevoel van een extatische climax als het een keer weer wel leuk is. En dat hoogtepunt zorgt ervoor dat je de dieptepunten weer aankunt, en dat je opnieuw bereid bent al die ellende te doorstaan, op naar het volgende hoogtepunt.

Verslavingsgevoeligheid is voor een groot deel erfelijk bepaald. Gebleken is dat mensen met een laag serotonineni- veau in hun hersenen gevoeliger zijn voor verslavingen. Een lage dosis van deze neurotransmitter maakt mensen iets minder onafhankelijk en vol zelfvertrouwen. Hun hersenen zijn meer dan bij andere mensen gemaakt om bevestiging te zoeken in middelen buiten zichzelf. Drugs, boeken, relaties, noem maar op.

Het bouwwerk van de relatieverslaving wordt verder in stand gehouden door wat je de illusie van de investering zou kunnen noemen. De moeite en energie die je hebt geïnvesteerd zorgen dat je nog meer gehecht raakt aan de slechte relatie. Je hebt het gevoel dat je niet meer terug kunt. Iets opgeven dat je zo veel moeite, nachtrust, vriendschappen en soms zelfs geld heeft gekost… dat doe je niet snel.

De verslaving wordt verder gevoed door gedachten over een mooie toekomst samen en excuses waarom dat nu nog niet lukt. Die gedachten nemen vaak de volgende als-dan-vorm aan. Ze klinken vaak verraderlijk redelijk, en in de praktijk verbloemen ze keer op keer de realiteit van alledag.

‘Als hij nou wat minder zou drinken en ik het me iets minder zou aantrekken, dan komt het heus goed tussen ons.’ ‘Als ik in therapie ga en wat meer zelfvertrouwen krijg, dan…’
‘Als zij het weer rustig heeft op haar werk, dan…’

Een laatste valkuil voor de verslavingsgevoelige partner: seks. Seks is voor de verslavingsgevoelige persoonlijkheid behalve een ontlading van de spanning vaak een wanhoopspoging om weer even dat gevoel van verbondenheid te hebben. Na een periode waarin je hebt laten zien best zonder te kunnen blijkt een zwak moment gekoppeld aan verminderde alertheid genoeg om te zondigen. En dat geeft je (onterecht) het gevoel dat je geen stap verder bent gekomen. ‘Zie je wel, ik kan niet zonder deze persoon.’

En tot slot antwoord op de vraag: hoe kom je van het monster af?

Beschouw het als een verslaving en zeg ‘nee’ als hij of zij weer met een vergankelijk excuusje of bloemetje voor de deur staat. ‘Nee, no, nein, echt niet, gewoon nee dus hé!’