Mensen verschillen niet alleen in hoeveel ze praten, maar ook in de mate waarin ze zichzelf censureren als ze praten. Marlies bijvoorbeeld, zegt alles wat in haar opkomt. Luid, duidelijk, ze laat zich ‘lezen’ als een langdradig audioboek, ingesproken door Youp van ‘t Hek. Aan de andere kant van het spectrum heb je Geert, haar vriend. Die zegt pas iets als hij zeker weer of het klopt of gewenst is. Het eh… duurt… mmm… even voordat hij… ja, eh… weet wat hij ervan vindt en de woorden heeft gevonden om zijn gevoel te uiten.

In relatietherapie zie je deze twee tegengestelde karakters vaak terug. Vaak is een van beiden een kritische, veeleisende vrouw en de ander een wat tragere, ingehouden man met weinig ruggengraat. Onderzoek laat zien dat deze mensen grote kans hebben hun relatie als extreem vervelend te ervaren en toch eeuwig bij elkaar blijven. Of, zoals Marlies het zegt: ‘We lijken verdomme verdoemd tot mekaar, ik kan niet mét of zónder die gozer.’

Je zou verwachten dat deze mensen ruim van tevoren toch wel hadden kunnen inzien in welk ongeluk zij zich zouden storten door voor elkaar te kiezen. De ironie wil dat de eigenschappen die zo’n koppel uiteindelijk tot waanzin drijven, hen aanvankelijk juist bij elkaar brengen. Onderzoek verklaart dit ‘hellepartners’-syndroom:

Mannen die heel lastig hun gevoelens kunnen uiten blijken eigenlijk meer op vrouwen te vallen die zoals zijzelf zijn, maar helaas maken die vrouwen hen in de praktijk zenuwachtig. Een date met zo’n vrouw is vaak minder vruchtbaar dan een date met een praatgrage vrouw. Een vrouw die veel uit zichzelf praat heeft niet per se een vaardige gesprekspartner nodig. Deze vrouw heeft in haar date bovendien een goede en geduldige luisteraar gevonden. En omdat koppels in het date-stadium sowieso positiever doen, blijven haar kritische trekjes nog op de achtergrond.

Die komen natuurlijk in een later stadium van hun relatie weer de hoek om kijken. Vooral wanneer zij zich begint te ergeren aan zijn gebrekkige vermogen om zijn gevoel te uiten. Dat onvermogen neemt bovendien toe wanneer zij hem onder druk begint te zetten om meer over zichzelf te delen. Hierdoor voelt hij zich juist in een hoek gezet.

Praatgrage, kritische mannen en hun introverte, zachte vriendinnen hebben vaak ook communicatieproblemen, maar meestal zijn die minder hels. Dat heeft mogelijk te maken met stereotiepe man-vrouw-verwachtingen. Vrouwen verwachten meer ruggengraat van een man dan andersom en ze worden daardoor extra kritisch als hij dat niet laat zien.

Of zoals Geert het zegt: ‘Ik… eh… ik ben dus niet zoals zij wil dat ik ben, hè? Maar ja… je gaat toch.. eh… van elkaar houwe na zo’n tijd.’

Mensen die alles materieel gezien op orde hebben, krijgen dat niet per se voor elkaar als het om hun liefdesleven gaat. Ze zijn gewend dat hard en gedisciplineerd werken goede resultaten oplevert, maar komen bedrogen uit als ze die strategie op de liefde toepassen. Misschien zien ze er goed uit doordat ze veel sporten of geld hebben om mooie kleren te kopen. Dat geeft wellicht meer kans op seks of aandacht, maar niet op een bijzondere connectie met een ander.

Ik denk aan Joop, een zorgvuldig afgetrainde man op de sportschool die ik vaak hoor klagen tegen een vrouw met wie hij na afloop altijd twee giftig uitziende energiedrankjes drinkt. De kern van zijn verhaal is meestal: ‘Ik neuk verdomme wat af in mijn penthouse, maar waar zijn in vredesnaam de écht leuke, knappe vrouwen die met mij een gezin willen stichten?’ Zij klaagde eerst weleens mee over haar eigen liefdesleven, maar sinds kort heeft ze een vriend en luistert ze amper. Ze knikt af en toe, maar aan haar lege blik is te zien dat ze in gedachten elders is.

Goede baan, extra nulletje op de bankrekening, mooi huis, betere gezondheid, strak lijf. Al deze aspecten zijn relatief maakbaar als je bereid bent te investeren met tijd en moeite. Voor de liefde zelf geldt dat nooit. Hoe krachtiger we proberen haar te grijpen, hoe meer ze ons door de vingers glipt. Doelbewustheid staat vaak haaks op ontspannen samenzijn. Het gaat meestal samen met valse lachjes, gespeelde nonchalance of zelfs emotionele chantage. En daar zijn veel mensen wars van.

Uit onderzoek blijkt bovendien dat mensen sneller verliefd worden als ze de controle over hun leven (een beetje) kwijt zijn. Als ze uit evenwicht zijn. Bijvoorbeeld omdat ze in een kwetsbare, nieuwe fase van hun leven zijn beland. Een verhuizing, een nieuwe baan. Die kwetsbaarheid maakt ze meer ontvankelijk voor hun omgeving. Als je anderen meer nodig hebt, kan oprechte interesse onevenredig veel indruk maken. Timing in de liefde is essentieel.

Maar zo groots als een verhuizing hoeft het niet te zijn. Ook ongemakkelijke situaties in het dagelijkse leven brengen mensen bij elkaar. Niet voor niets zie je in romantische films regelmatig dat geliefden elkaar van de sokken rijden, wijn over elkaar heen gieten of per ongeluk iets heel gênants roepen. Door onalledaagse incidenten en kwetsbare momenten kan de vonk ineens overspringen. Vooral als het daarna lukt om het samen weer goed te maken. Die twee mensen hebben daarna samen iets raars meegemaakt. Dat soort situaties kun je helaas niet scripten, ze ontstaan gewoon.

Het moge duidelijk zijn, de controlefreak heeft het lastig op liefdesgebied. Die moet de liefde voortaan maar gewoon weer aan het toeval overlaten.

Ik heb een kennis die zichzelf regelmatig teistert door een slecht boek tot het bittere einde te moeten uitlezen. ‘Maar ja, ik heb nu al vijftig bladzijden gelezen… en bovendien, deze klassieker moet je gewoon gelezen hebben.’

Veel mensen blijven om overeenkomstige redenen in een vervelende relatie hangen. ‘We hebben nu al zo lang samen geploeterd, er zit zoveel verdriet en emotie, ik wil en kan er nu niet uitstappen.’

Dit was – min of meer – het unanieme antwoord dat ik van een stelletje kreeg op de vraag: ‘Wat maakt dat jullie hier nog zitten en moeite voor elkaar willen doen?’

Na een korte verliefdheid en ruim zeven jaar sukkelen, besloten deze mensen in relatietherapie te gaan. Als laatste redmiddel. Deze mensen – die best lief waren, behalve tegen elkaar – werden geteisterd door de zogenaamde illusie van de investering. Hoe meer je in iets of iemand geïnvesteerd hebt, en hoe ongelukkiger of slechter je af bent, hoe meer je je er juist aan zult vastklampen in de hoop dat je je investeringen er toch uitkrijgt.

Soms is het overduidelijk: deze partners zijn een match made in hell, maar ze durven elkaar niet los te laten. Er kan veel liefde en hechting tussen twee mensen zijn, maar dat betekent niet per se dat er ook een mooie, harmonieuze relatie van te bakken valt. Als persoonlijkheden en behoeften te verschillend zijn (en elkaar niet toevalligerwijs aanvullen) dan blijft de relatie een gevecht tot het bittere eind.

Als je partner wil dat je zijn hobby of interesses deelt, dan kun je daar best voor openstaan. Een bijbelklasje bijwonen, een housefeestje meepikken, misschien zelfs seks met de overburen. Als er van je wordt verwacht dat je een vroom christen, extraverte feestganger of swinger wordt terwijl dat niet in je zit, dan hebben jullie een onoplosbaar probleem. Wel of geen kinderen is ook een dealbreaker. Daar had ons stelletje last van: hij wilde beslist níet, zij beslist wél.

Volgens psycholoog Dan Wile valt helaas bijna 70 procent van de conflicten in de categorie ‘permanent’. Wow Na vier jaar vervolgonderzoek ruziën stelletjes nog steeds over precies dezelfde dingen als in hun begintijd. Wile: ‘Bij het kiezen van een vaste partner kies je onvermijdelijk ook voor een specifieke reeks onoplosbare problemen waarmee je de volgende tien, twintig of vijftig jaar zult worstelen.’ Het heeft geen zin om te gaan wachten tot je partner verandert, want dat zal niet gebeuren. In goede relaties worden permanente problemen dan ook niet opgelost, maar beide partners zoeken en vinden samen een manier om ermee om te gaan.

Er zijn vaak goede redenen om een lastige relatie vol te houden, maar rekening houden met alle verloren bloed, zweet en tranen is daar niet per se één van. Dat maakt het alleen maar nog lastiger om de onvermijdelijke conclusie te trekken dat jullie gewoon écht niet bij elkaar passen.

Het stel uit de relatietherapie heeft inmiddels de stekker uit de relatie getrokken. Ze zijn inmiddels ook weer lief tegen elkaar.

Wat nu precies de vonk doet overslaan tussen twee mensen is lastig te beantwoorden. Stom toeval en timing blijken daarbij heel belangrijk. Toch lukt het wetenschappers om langzamerhand meer grip te krijgen op de magische vonk.

Een van de bekendste liefdeswetenschappers van dit moment, Helen Fisher, heeft als biologisch antropoloog baanbrekend onderzoek gedaan naar verschillende stadia in romantische relaties. Zij gebruikte niet alleen vragenlijsten om de liefde beter te begrijpen, maar keek ook rechtstreeks in het brein van veel van haar proefpersonen.

Zij heeft inmiddels overtuigend laten zien hoe lust, verliefdheid en hechting in het brein ontstaan. Die worden volgens haar in gang gezet door fysiek onderscheidbare emotionele ‘hersencentra’. Zo drijft een speciaal ontworpen lustcentrum ons op zoek te gaan naar seks, het verliefdheidscentrum doet ons onze aandacht voor langere tijd richten op één bepaalde partner en het hechtingcentrum zorgt ervoor dat wij lang genoeg bij die partner blijven om voor jonge nakomelingen te zorgen. Deze ingewikkelde chemie wordt aangedreven door biologische, toevallige en aangeleerde triggers.

Wie eindigt met wie
Om een globale indruk te krijgen van wie met wie eindigt kijken we eerst naar de uitkomsten van verschillende demografische onderzoeken. In de praktijk vinden de meeste mensen een partner met dezelfde etnische en sociale achtergrond, met een vergelijkbare intelligentie, opleiding, aantrekkelijkheid, overeenkomstige normen en waarden. Het is logisch te veronderstellen dat die mensen sowieso al in elkaars buurt verkeren, wat de kans vergroot dat zij elkaar zullen vinden.

Een groot misverstand is dat tegengestelden elkaar aantrekken. In de praktijk vallen de verschillen inderdaad meer op dan de overeenkomsten, maar uiteindelijk zijn het de overeenkomsten die ons aantrekken en bij elkaar houden. Wij vinden mensen die qua persoonlijkheid als uiterlijk op ons lijken interessanter als het gaat om relaties en vriendschappen. We worden meer gedreven door herkenning dan de zucht naar het onbekende. Zo vinden de meeste mensen iemand aantrekkelijker naarmate deze meer dezelfde gezichtsverhoudingen heeft als zijzelf. Oer-psycholoog Freud had gelijk dat wij vaker vallen op mensen die enigszins op onze vaders en moeders lijken. We zien graag enige genetische en familiale verwantschap in onze partner.

Naast deze en andere voor de hand liggende evolutionaire redenen om mensen te vallen (zoals gezondheid en schoonheid) zijn er nog allerlei situationele toevalligheden die bepalen of we iemand leuk vinden. Zo wordt het archetype van de ideale partner door toevallige ervaringen in onze vroege jeugd bepaald. Psycholoog John Money stelt dat we vanaf ons achtste levensjaar een soort mentale blauwdruk van onze ideale liefdespartner ontwikkelen. Je guitige campingvriendje, het meisje met de lieve glimlach of je favoriete tv-held kunnen de eerste vlinders in je buik laten ontstaan. Vanaf daar kleurt de liefde en lust-plattegrond zich langzaam verder in. In onze jeugd koppelen we gevoelens van liefde en lust aan bepaalde mensen. Zo ontstaat ‘jouw type’. Die gevoelens worden steeds opnieuw opgeroepen door mensen die aan dat beeld voldoen. De ervaringen en associaties die je gaandeweg meemaakt zorgen voor meer details en variatie. Rond de pubertijd hebben de meeste mensen al een sterke mentale blauwdruk van de liefde. Naarmate we ouder worden gaan we innerlijke eigenschappen meer waarderen, maar nog steeds brengt uiterlijk en uitstraling mensen ook dan bij elkaar.

Ook allerlei toevalligheden in het hier en nu zijn van belang voor de aantrekkingskracht. Zo worden we – over het algemeen – eerder verliefd op mensen die aardig voor ons zijn en die ons ook aantrekkelijk en leuk vinden. Vaak merken we dat wanneer iemand ons (met vergrote pupillen) iets langer aankijkt dan normaal. En als iemand jou ziet zitten, dan zal jij die ander ook eerder uitchecken. Vooral wanneer je daar op dat moment open voor staat en gevoelig voor bent.

We staan over het algemeen meer open voor liefde als we in een kwetsbare of nieuwe fase van ons leven zijn belandt. Bijvoorbeeld omdat we naar een nieuwe stad zijn verhuisd of een nieuwe baan hebben. Verandering helpt liefde te laten ontstaan. Maar zo groots als een verhuizing hoeft het geeneens te zijn. Alles wat het lichaam opwindt of mensen uit hun normale evenwicht haalt – zoals een ongemakkelijk momentje waarbij per ongeluk koffie over elkaar heen wordt gemorst – kan mensen meer ontvankelijk voor elkaar maken. Tot slot blijken mensen diegene waar ze uiteindelijk verliefd op worden vaak een tikkeltje mysterieus te vinden. Waarom ze die persoon mysterieus vinden? Dat is natuurlijk een mysterie. Zowel voor de verliefde als voor een buitenstaander. Het lijkt haast alsof Moeder Natuur – vrij willekeurig – ineens een verborgen (verliefdheids)knop heeft ingedrukt.

Verliefdheid is een pure harddrug. Onder invloed daarvan kan het eten van een patatje onder felle tl-buizen in een snackbar voelen als een diner in een vijfsterrenrestaurant bij mooi gedimd licht. In de hersenen is deze toestand duidelijk te herkennen aan een stevige toename van bepaalde hormonen en hersenstoffen (onder andere fenylethylamine, noradrenaline, adrenaline, endorfine, dopamine en oxytocine). Verliefde mensen zien er door deze hormonale hyperactiviteit vaak ook beter uit. Ze gaan ervan stralen. Deze hormonen zijn verslavend, waardoor het leven zonder de geliefde voelt als wachten en afkicken.

Waarom verliefdheid zo heftig voelt valt best te verklaren. De evolutie is niet gebaat bij twijfelaars en verliefdheid is dé manier om alles te negeren en helemaal op te gaan in de parendans. Dat vergroot de kans op succesvolle voortplanting. Als iemand aan jouw liefdesideaal voldoet, laat je lichaam je dat onomwonden weten. Verliefde mensen willen maar één ding: bij hun geliefde zijn. Het is een obsessieve focus die maakt dat we één persoon interessanter, mooier, leuker, beter vinden dan de overige zeven miljard mensen op de planeet. Een waan waar werk, studie en andere relaties onder lijden. Het geeft zelfs de grootste nihilist betekenis aan het leven.

Kurt Cobain, iemand die ondanks zijn succes het leven als tragisch en zinloos ervoer, voelde dat het leven zin kreeg toen hij verliefd werd op Courtney Love. Johnny Depp vond hetzelfde toen hij Vanessa Paradis ontmoette. Deze ietwat zwaarmoedige, kettingrokende jongens waren in ieder geval tijdelijk volmaakt gelukkig. Als je met je geliefde bent is alles even perfect zoals het is. Alles in het universum lijkt even zijn vaste plek en betekenis te hebben.

De duistere kant van verliefdheid wordt duidelijk als de liefde niet beantwoord of verbroken wordt. Dat is de hél, net als afkicken van heroïne zonder morfine. Afwijzing door de geliefde maakt sommigen waanzinnig, depressief en (zelf)moordlustig. 

Een belangrijk bindmiddel
Zeker nu we ons tegenwoordig niet meer door anderen (sociale druk, cultuur, religie) laten vertellen met wie we verkering moeten hebben is verliefdheid het sterkste bindmiddel dat we hebben. De roes maakt dat twee mensen met elkaar willen versmelten, dat ze eigenschappen en liefhebberijen van een partner accepteren die ze normaal als afstotelijk ervaren en dat ze bereid zijn te investeren in een gezamenlijke toekomst. Vrouwen krijgen, als ze verliefd zijn, meer zin in seks doordat het de productie van testosteron stimuleert, terwijl dit bij mannen juist andersom is. Hierdoor blijven zij gefocust op één vrouw en neemt hun drang tot ‘jagen’ af. Verliefdheid laat mannen en vrouwen iets meer op elkaar lijken.

De obsessieve focus neemt na verloop van tijd af. Meestal na een paar maanden tot een paar jaar (18 maanden gemiddeld). En dat is maar goed ook, want zo komen de geliefden weer toe aan de orde van de dag, en kunnen ze zich weer focussen op werk, studie of kind.

Hoe completer de versmelting van de geliefden tijdens de verliefde fase, hoe meer ze ook daarna bij elkaar willen blijven. Dan hebben ze inmiddels al zoveel van zichzelf gegeven dat ze, zelfs als ze een ‘slechte’ match blijken te zijn, nog wel een keer nadenken om uit elkaar te gaan. Ze kennen elkaars gedachtewereld, vrienden, onzekerheden, familieleden, muzieksmaak, ontbijtgewoonten en mogelijk zijn ze aan sommige aspecten gehecht geraakt.

Verliefdheid maakt in het gunstigste geval plaats voor steun, vertrouwdheid en geborgenheid. Gevoelens die samen een goede basis vormen voor een langdurige liefde.

Goed nieuws voor mensen die vaak op de ‘verkeerde’ vallen: je voorkeur voor bepaalde types kan mettertijd afnemen wanneer nieuwe, frisse, meer geschikte types meer indruk op je maken. We zijn heus niet gedoemd om onze fouten te herhalen. Over het algemeen blijven er wel bepaalde kenmerken bestaan waarvoor je extra gevoelig bent. Een bepaalde blik, een manier van communiceren, een bepaalde mate van spontaniteit, of juist bedachtzaamheid. Het is een unieke, evoluerende mix van eigenschappen die je in bepaalde situaties met bepaalde types de drempel over helpen. En dan… ben je ineens weer verliefd.

Er zijn zeven miljard mensen op aarde, de meesten daarvan hebben behoefte aan seks en romantiek. Toch schijnen de meesten maar een paar keer in hun leven echt goed verliefd te worden en gaan ze gemiddeld maar met een paar verschillende partners naar bed. De statistieken wisselen, maar liggen in beide gevallen zo rond de tien keer. Ook in onze tijd.

Dat gegeven is op het eerste gezicht best gek (los van religieuze en culturele beperkingen omtrent relaties). Wanneer je op een willekeurige dag op een drukke markt of in een winkelstraat loopt kom je namelijk tientallen mensen tegen met wie jij in een bepaalde setting vast een romantische klik of fijne relatie had kunnen hebben. De timing van een ontmoeting tussen potentiële geliefden is essentieel voor het al dan niet ontstaan van een vonk. De momenten dat alle ingrediënten netjes samenvallen voordat er sprake is van een mooi romantisch of spannend moment zijn niet van alledag. En als die vonk al ontstaat, dan zegt dat nog niets over hoe lang het duurt.

Waarom gebeurt het zo zelden? En waarom is het maar zelden echt een schot in de roos?

Een kleine zijstap. Een slimme vriend, statisticus van beroep en wannabe-schrijver, probeerde ooit de bestellerformule te kraken. Hij deed alle variabelen in de mix die essentieel lijken voor een literaire kaskraker: actuele relevantie, bekendheid van de auteur, woordgebruik, lengte van het boek, titel, onderwerp, omgang met de media, enzovoorts. Hij gaf voortijdig op: ‘Te veel vraagtekens, te weinig tijd.’ Hij was niet origineel in zijn ambitie. Er zijn genoeg wetenschappers en commerciële denkers geweest met hetzelfde idee: kraak de bestsellerformule, bel ’s werelds grootste uitgeverij, koop een leuk vakantie-eilandje in de Stille Oceaan en leef lang en gelukkig. Het blijkt onmogelijk van tevoren te voorspellen of een boek een succes wordt. Een zekere mate van toeval en willekeur bepaalt, net als een griepvirus, of het boek de hitlijsten haalt.

Voor dit onvoorspelbaarheidsprincipe bestaat het gezegde: het geklapper van een vlinder in Tokio kan een tornado in Californïe veroorzaken. Dit verklaart ook onze irritatie ten aanzien van weermannen en -vrouwen die vol zelfvertrouwen hun mooiweervoorspellingen voor het weekend doen. Ze hebben het te vaak fout. De weermodellen die zij gebruiken blijken na achtenveertig uur min of neer nutteloos. Het is slechts iets beter dan koffiedik kijken.

Alle onderzoekers van levende en sociale systemen – zoals het weer, een bijenkolonie, een stad, een gezin – weten allang dat het onmogelijk is het verloop van een proces te bepalen als meerdere variabelen invloed op elkaar uitoefenen. Hoeveel je ook over zo’n systeem weet, het is te complex, te glibberig om er helemaal grip op te krijgen. Er is een passende term voor de studie naar deze glibberigheid: chaostheorie.

De liefde gedraagt zich minstens zo grillig als de financiële markt en de boekenwereld en laat zich ook niet voorspellen. Het antwoord op de vraag waarom het lastig is vrijgezelle vrienden aan elkaar te koppelen, waarom relatiebemiddelingsbureaus en ‘wetenschappelijke’ datingsites duurbetaalde onzin zijn en waarom zelfbenoemde liefdesdeskundigen, zoals ik, geen stelligheden en garanties kunnen verkopen? Chaostheorie.

Het mooie van onvoorspelbaarheid is dat het de liefde bijzonder maakt, juist omdat het zo onalledaags is. Het zijn daarbij de kleine dingen die het verschil kunnen maken: een vertraagde trein, een bepaalde blik van herkenning, een goede vraag, behoefte aan koffie, een toevallige aanraking, enzovoorts. Wanneer er genoeg van bij elkaar komen kan er magie ontstaan. Ineens klappert er weer een zwerm vlinders om je heen.