Wil het echte complot opstaan?

Ik vind complottheorieën interessant. Ik heb ooit een boek gekocht waarin bijna alle bekende complotten van A tot Z staan beschreven. Het leest als een avonturenboek voor jongens. Het verbaast me niet dat het vooral mannelijke nerds zijn – meestal intelligent en ietwat dwangmatig – die allerlei gebeurtenissen in de wereld gedetailleerd linken aan geheime genootschappen. Stuk voor stuk fascinerende verhalen vol spannende intriges, corruptie en leugens. De vermeende samenzweringen zijn echter zo talrijk en tegenstrijdig, hoe weet je nou welke echt zijn?

Wat is een complottheorie?
Wikipedia zegt: “Een complottheorie is een theorie die buiten de gangbare hypothese voor de verklaring van een waarneming treedt, en in plaats daarvan stelt dat de waarneming een gevolg is van manipulaties door twee of meer mensen, geheime diensten, of andere samenspanningen. Het begrip complottheorie gaat niet over echte (objectieve) samenzweringen, maar over (nog) onbewezen theorieën.” Het woord ‘complottheorie’ wordt pas in de mond genomen als er goede redenen zijn om aan te nemen dat de officiële verklaring der feiten gewoon klopt en dat daar hoogstwaarschijnlijk geen geheim genootschap aan te pas is gekomen.

Het is te makkelijk om alle complottheorieën op één hoop te gooien. Er bestaan ook echte complotten. Er zijn groepen die er belang bij hebben hun plannen ondergronds te houden. De Holocaust, Watergate-schandaalen de cover-up van kindermisbruik door het Vaticaan zijn voorbeelden van ontmaskerde samenzweringen. Deze bewezen complotten bieden ook goed vergelijkingsmateriaal en een reden om te twijfelen aan andere hardnekkige complottheorieën die momenteel welig tieren. Vooral Watergate laat zien hoe moeilijk is het is om, zelfs onder een paar slimme mensen, een geheimpje te bewaren. De meeste complotten zijn echter niet te bewijzen, maar ook niet te ontkrachten. En dat is hun grote (aantrekking)kracht. De samenzweerders zijn sluw, strak gedisciplineerd en laten maar weinig sporen na. Wie lang genoeg graaft en speurt vindt altijd genoeg aanwijzingen om er een spannend verhaal van te maken.

Een paar voorbeelden van bekende complotten:

9/11 was an inside job: de Amerikaanse regering heeft de aanval zelf in scene gezet
De Holocaust is helemaal niet gebeurd
Big Brother Google is watching you! Maar waarom?
We worden besproeid!
En hier een heel rijtje complottheorieën op Wikipedia.

Voor de meeste mensen klinken bovenstaande theorieën op het eerste gezicht vergezocht, maar luister een keer naar een lezing of lees een boek van sommige van deze complotdenkers en je zult al snel twijfelen: ‘Waar rook is, is vast vuur.’ In hun stellige, erudiete taalgebruik verweven ze ontelbare verwijzingen uit oude en nieuwe literatuur, citaten en getuigenissen van relevante betrokkenen, (bijna) bovennatuurlijke claims negatieve bewijzen en uitgekomen voorspellingen. Voor de minder getrainde lezer lijkt de conclusie op een gegeven moment onontkoombaar: Inderdaad, we worden ongelooflijk voor het lapje door gehouden. De auteur is een heldere geest die door al het bedrog heenkijkt.

Toch hoef je niet een ontzettend heldere geest te zijn om – na enig denkwerk – te snappen dat het niet helemaal klopt. Allereerst: net zoals de Bijbel en de Koran elkaar uitsluiten als het gaat om wie Jezus nou eigenlijk was, zo kunnen in ieder geval niet alle complottheorieën waar zijn. Sommige van deze intelligente jongens hebben het in in elk geval ten dele mis. Of de wereld wordt geregeerd door reptielachtige aliens of niet? Of Obama is is een kwaaie pier, of hij is de nieuwe messias, of een onnozele marionet?)

Ik heb lang niet alle theorieën bestudeerd, en ik kan niet met zekerheid zeggen hoe veel waarheid erin de afzonderlijke theorieën schuilt, maar ik geef je een kleine leidraad: hoe meer de theorieën gebaseerd zijn op onderstaande drogredenen hoe harder er een onzin-alarm zou moeten gaan rinkelen.

Mensen met dezelfde belangen die elkaar opzoeken vormen een geheim genootschap
Veel complottheorieën klinken aannemelijk omdat onze wereld van nature georganiseerd is rondom groepen met tegenstrijdige belangen. En vaak zijn er leugentjes en corruptie nodig om die belangen te beschermen. Mensen met geld, mensen zonder geld. Rechtse mensen, linkse mensen. Bazen en werknemers. Gelovigen en niet-gelovigen. De mensen aan de top, de mensen daaronder. Enzovoorts. En uiteraard zullen luitjes met dezelfde belangen samen klonteren en hun eigen agenda willen bepalen. En dat doen ze ook. Het probleem is dat de werkelijkheid van alledag het heel moeilijk maakt om welk complot dan ook écht geheim en goed georganiseerd te houden, laat staan succesvol een heel volk, of de hele mensheid om te de tuin te leiden en een nieuwe wereldorde tot stand te brengen. Een beetje complot heeft daar bovennatuurlijke krachten of superieure technologieën voor nodig, en die zijn natuurlijk weer niet zo makkelijk te bewijzen.

Losse gebeurtenissen duiden op een samenzwering
Collega P. negeert jou op het werk, Collega M. neemt 3 keer niet op als jij haar belt, de baas doet afstandelijker dan normaal, gisteren lag er een brief op je bureau die er nu niet meer ligt, jij hebt een maand geleden een korte affaire gehad met een populaire collega die verliefd op jou is geworden, en nu is zij al twee dagen niet op het werk verschenen. Hebben deze gebeurtenissen een connectie? Misschien wel, misschien niet. Waarschijnlijk kom je er snel genoeg achter. Veel complottheorieën zijn nader beschouwd gebaseerd op dit soort losse gebeurtenissen, zonder dat er ooit duidelijke bewijzen van hun connectie boven tafel komen. Hoe verdacht de gebeurtenissen ook lijken, zonder bewijzen kun je geen duidelijke conclusie trekken. Elke advocaat zou je kunnen uitleggen waarom. Als er geen tastbare bewijzen zijn die het verband aantonen of wanneer er ook andere verklaringen (bijvoorbeeld toeval) mogelijk zijn om de gebeurtenissen te verklaren dan heb je nog geen zaak.

De bewijzen bestaan vooral uit vraagtekens en verdachtmakingen
Een groep mensen met andere belangen dan die van ons vinden wij al snel verdacht. En als het onduidelijk is wat die groep van plan is dan vragen we ons terecht af of er niet stiekem een eigen agenda speelt. Iemand die ons wijst op verdachte streken van de groep overtuigt ons al snel dat er iets serieus stinkt. Dat vraagt om openbaar onderzoek. Op zich een goede zaak.

Omdat het om geheime genootschappen gaat, zijn de ‘bewijzen’ die complotdenkers hebben voor het bestaan ervan vaak negatief van aard. Doorgestreepte of missende documenten, betrapte leugentjes van betrokkenen, verbrande archieven, getuigenissen over het vernietigen van bewijs. Deze zijn misschien verdacht, het levert geen (positief) bewijs. Het feit dat sommige politici, leiders en onderzoekers corrupt zijn, liegen en fouten maskeren bewijst niet dat er een strak georganiseerd complot aan het werk is. Mogelijk zijn er meer menselijke neigingen aan het werk: het voorkomen van gezichtsverlies, indekken voor vrienden, financiële belangen, angst om eigen positie te verliezen, enzovoorts.

Het complot is groot, complex en probeert de wereld te beheersen
Veel complotten gaan over wereldoverheersing. Hoe complexer het complot, hoe meer mensen en elementen erbij betrokken zijn, hoe groter de mogelijkheden voor ontmaskering door oprechte onderzoekers, journalisten, slachtoffers en toevallige passanten. Heus niet iedereen zit (of blijft) in het complot. Mensen krijgen ruzie, veranderen van mening, enzovoorts. Elk nieuw persoon die aan het complot wordt toegevoegd, elke nieuwe fout die wordt gemaskeerd, vergroot de kans om betrapt te worden. En met al die technologische vooruitgang (dna-tests, camera’s, digitalisering, internet) wordt het alsmaar moeilijker om een geheimpje te bewaren.

Oude literatuurverwijzingen en feiten voorspellen huidige gebeurtenissen
Complotdenkers zijn overtuigend omdat ze oude feiten, referenties en aanwijzingen heel specifiek linken aan huidige gebeurtenissen en feiten. Complotdenkers gebruiken jaartallen, paginacijfers van boeken, bepaalde wetenschappelijke documenten en komen met een plausibel coherent verhaal. Veel van deze feiten zijn voor de gemiddelde persoon onbekend of controversieel, dat maakt het extra overtuigend.

Vooral de heilige Oldies (bv Bijbel, de Torah, de Nag Hammadi) worden gebruikt als filter om actuele gebeurtenissen te plaatsen. Bepaalde citaten (vaak vrije vertalingen), symbolen, tekeningen duiden (met een beetje fantasie) op het bestaan van een geheim genootschap dat de echte agenda van de wereldgebeurtenissen controleert. Gezien de keuze aan oude en nieuwe literatuur (plus manieren om die te duiden) en de voorspelbaarheid van natuurrampen en menselijk gedrag (oorlogen, machtsspelletjes, getouwtrek om natuurlijke bronnen) is het vrij eenvoudig een overtuigend profetisch verhaal in elkaar te draaien. Je zoekt naar aanwijzingen die je theorie bevestigen en negeert andere verklaringen.

Dat verklaart de eindeloze hoeveelheid samenzweringsverhalen. Veel complottheorieën bestaan al duizenden jaren, in de tussenliggende periode is er genoeg gebeurd om links te vinden in oude literatuur over hoe de wereld werkt en de huidige gebeurtenissen in de wereld. Veel christenen en moslims zien in de huidige toestand van de wereld ook de profetische waarde van hun favoriete boek weerspiegeld. Zie als voorbeeld dit verhaal over de mysterieuze planeet X en hoe verschillende complotdenkers er een heel ander verhaal in lezen. Wie van die lui – inclusief de sceptische auteur natuurlijk – moet je geloven?

Alle autoriteiten en officiële instanties zijn verdacht
We zijn van nature wantrouwig tegen autoriteiten. Tegenwoordig meer dan vroeger. Terecht. En het is goed om sceptisch te zijn over de mensen die voor een groot gedeelte jouw leven bepalen, maar dat betekent niet dat we maar dingen moeten verzinnen. Homeopaten praten vaak over een complot waarin wetenschappers en farmacologen onder een hoedje spelen om hun medicijnen te verkopen. Zij zijn daar zogenaamd de dupe van. De waarheid is dat homeopathische medicijnen niet werken (behalve als placebo) en er desondanks nog steeds veel geld mee verdienen. Ze mogen niet klagen.

Het complot is één organisch geheel dat zelden sporen achterlaat
Complotdenkers praten vaak over het complot alsof het één organisch geheel is. Ze hebben het over een mysterieuze en onduidelijke ‘ze’. ‘Ze manipuleren onze werkelijkheid door dingen te verbergen…’ ‘Ze’ is vaak een grote groep mensen (zoals de regering) die zich willens en wetens op een onfeilbare manier aan hun plannen houden en geen sporen achterlaten. Alsof het om één kwaadaardig persoon gaat met meerdere hoofden. Iedereen die het complot in gevaar brengt wordt natuurlijk omgekocht, vermoord of om de tuin geleidt.

Misschien heb je ooit in een klein team gewerkt? Je zult gemerkt hebben dat de neuzen zelden synchroon in één richting staan. Mensen mogen elkaar niet, hebben verschillende meningen, spelen niet leuk mee, functioneren slecht, raken overspannen of worden ziek, krijgen ruzie, enzovoorts. Wanneer een complotdenker claimt dat bijna alle betrokken wetenschappers, onderzoekers en autoriteiten in het complot zitten en de buitenwereld systematisch om de tuin leiden dan is dat hoogst onwaarschijnlijk.

Het complot beschikt over (bijna) bovennatuurlijke krachten of superieure technologie
Als de intelligente geesten achter het complot bijna bovennatuurlijke krachten op superieure kennis moeten hebben om hun kunstjes te flikken, dan wordt het zoals bij religie: onbewijsbaar. Wat te denken van de buitenaardse reptielachtigen die naar wil hun uiterlijk kunnen veranderen in een menselijke gedaante. Zou het waar kunnen zijn? Misschien, maar als dit de bewijzen zijn dan zou ik er niet al te bang voor zijn.

De complotdenker denkt weerstand te kunnen bieden tegen de geheime wereldheersers
Zou het kunnen dat sommige complotdenkers hun eigen belangrijkheid overschatten? De oprechte, maar machteloze complotdenker probeert vaak alleen (of samen met een kleine groep overtuigde volgelingen) een machtig complot aan het licht te brengen om de mensheid te sparen. Het zou bijzonder zijn dat een complot dat succesvol bezig is met wereldheerschappij, en daarom aardbevingen veroorzaakt, epidemieën maakt, ons water vergiftigt, al het geld van de wereld tot zijn beschikking heeft, niet een beetje moeite doet om een dodelijk hartaanvalletje of fataal griepje te veroorzaken bij haar ‘gevaarlijkste’ onrustzaaiers. Oh wacht, iets dergelijks gebeurt wel.

Willekeurige gebeurtenissen en rampen krijgen een duistere betekenis
Veel complotdenkers onderschatten de rol van willekeur, toeval en chaos. Hoe ik mijn dag ook probeer te voorspellen of te sturen, het loopt meestal heel anders. Jouw dag waarschijnlijk ook. Toevallige gebeurtenissen en ontmoetingen bepalen het leven meer dan we willen. Zoals een wijs iemand ooit zei: ‘Het leven is dat wat gebeurt terwijl je plannen maakt.’ Op een of andere manier kan dit menig doorgewinterd complotdenker niet van zijn geloof afhouden dat een complot op ons leven op mondiaal niveau nauwkeurig geregisseerd. Zelfs redelijk onbelangrijke beslissingen en gebeurtenissen zijn een teken dat het complot zijn snode plannen succesvol laat voortschrijden. Vingerafdrukken, vaccins tegen griep, de griep zelf, tsunami’s in Japan, Obama wordt democratisch gekozen door het volk, global warming, the war on terror, het was volgens sommigen al lang geleden – meestal millenia – in een masterplan besloten dat het zo zou lopen. In 2012 wordt het hopelijk allemaal duidelijk.

Ik ben verdacht
Ik snap dat dit artikel mij verdacht maakt. Mensen die niet geloven in het complot zitten zelf in het complot, worden erdoor betaald of zijn succesvol om de tuin geleid en dom gehouden. Alle drie opties bevallen me niet. Ik ben daarom op zoek naar het meest plausibele geheime genootschap. Ik ben er nog niet uit, maar het regenboog-complot klinkt wel erg overtuigend.