De catch-22 van de liefde: ‘Wees geïnteresseerd in mij!’

Ik heb in mijn jeugd maar één persoon ontmoet van wie de herinnering mij nog altijd buikkramp geeft. Ik zeg niet wie, maar ik zat ooit alleen met deze gruwel van een schoonmoeder aan de ontbijttafel. ‘Zeg, val jij niet eigenlijk niet gewoon op mannen?’ zei ze toen zonder duidelijke aanleiding. Ik had moeten zeggen: ‘Nee, we hebben vanochtend nog seks gehad en het condoom in de vuilnisbak is het bewijs.’ Daarmee was hopelijk de kous af geweest. In plaats daarvan reageerde ik verbaasd en lafjes met: ‘Nee hoor, maakt u zich maar geen zorgen. Ik val op vrouwen.’ Het is toch je schoonmoeder.

‘Tja,’ ging ze verder, ‘je bent toch wat androgyn met je halflange haar. En ik zie jullie nooit zoenen.’ Die vrouw noemde mij niet alleen een oplichter, ze vond ook mijn surfkapsel ‘gay’.* Het werd vermoeiend. Ik probeerde mijn ‘schuld’ te ontkennen, maar had net zo goed niks kunnen zeggen. ‘Je hoort vaker dat mensen die zó zijn dát ontkennen.’ Krankzinnig, was het. Deze idioot dacht mijn seksualiteit beter te kennen dan ik en mijn vriendin tezamen. Zelfs mijn ontkenning werd vertaald als het bewijs van haar visie. Dit is een catch-22.

De catch-22 is een paradoxale situatie waarin het onmogelijk is om de gewenste uitkomst te bereiken wat je ook doet. Zowel ‘bekennen’ als ‘ontkennen’ is leidt tot dezelfde uitkomst. De catch-22 is vernoemd naar het gelijknamige boek van Joseph Heller. In dit verhaal is Yossarian een gevechtspiloot die tijdens een gevaarlijke oorlog onder zijn verplichtingen probeert uit te komen. Hij wil niet sterven in een oorlog waarmee hij het sowieso oneens is en zijn enige hoop is om zich door de arts krankzinnig – en daarmee ongeschikt – te laten verklaren. Zijn arts vindt het juist heel verstandig van Yossarian zich gek wil laten verklaren om onder de oorlog uit te komen: hij ziet dat juist als bewijs dat Yossarian geestelijk prima in orde is. Yossarian moet dus gewoon aan de volgende gevechtsmissie meedoen.

Van dit soort catch-22-situaties hebben wij bij tijd en wijle allemaal last. Een paar voorbeelden:

Als nieuweling solliciteren in sommige werkvelden is een catch-22 omdat je pas wordt aangenomen als je werkervaring hebt. Je hebt dan eerst dat werk nodig om die werkervaring op te doen. Nog zo’n gekmaker: Stel dat jouw partner van jou eist dat je vaker initiatief toont of tegengas geeft. Dat hoor je vaak bij stellen. Op commando initiatief vertonen en tegengas geven doen is juist gehoorzaam zijn aan je partner. Het is onmogelijke opdracht. Het maakt je niet tot een leuke, vrije, spontane partner, het maakt je tot slaaf. En mocht je toch met frisse moed aan de wens van je partner willen voldoen, dan zou je partner waarschijnlijk (terecht) zeggen: ‘Je vraagt me zeker alleen naar de film, omdat je denkt dat ík dat leuk vind, je moet het wel zélf leuk vinden.’ Wat je op zo’n moment ook doet: het is eigenlijk nooit goed. Deze catch-22 wordt binnen de relatietherapie ook wel eens de ‘doe spontaan’-paradox genoemd. In relatietherapie komen regelmatig partners die hierin klem zitten. Vaak wordt van de ander verwacht dat die iets doet én dat nog leuk vindt ook.

‘Je zou meer uit jezelf moeten vertellen.’
‘Waarom lach je niet, het is een supermooie dag en jij kijkt sip.’
‘Waarom ben je niet geïnteresseerd in mijn leven?’
‘Je mag wel wat meer initiatief tonen, alles gaat van mij uit.’
‘Ik wil dat je vaker belt, maar dat moet je dan zelf wel willen.’
‘Je moet mij gewoon wat vaker tegenspreken: je doet zo slap.’

Deze (niet als zodanig herkenbare) commando’s’ werken verlammend en hebben juist het tegenovergestelde tot gevolg. De ander zal zich gedwongen voelen om op bevel initiatief te tonen, de partner tegen te spreken of interesse te tonen. Dat is onmogelijk en vaak zorgt het voor een vicieuze cirkel waarin het tegenovergestelde gebeurt: de ander zal zich eerder terugtrekken of ergeren (waardoor de andere partner nog meer commando’s afvuurt, enzovoorts). Het is beter deze paradox helemaal achterwege te laten en de ander op een meer indirecte manier te stimuleren: door een leuke vraag te stellen, iets voor hem/haar te doen, glimlachen enzovoorts. De kans dat daardoor die leuke, geïnteresseerde sfeer alsnog ontstaat wordt dan een stuk groter.

Zit je in een catch-22? Je hoeft het alleen maar te herkennen, zodat je eruit kunt stappen.

* Hopelijk onnodig te zeggen, maar ik heb geen moeite met homoseksualiteit. Ik had er moeite mee dat mijn schoonmoeder deed alsof ze mij beter kende dan ik mezelf.