Psychologisch woordenboek: het placebo-effect

Het placebo-effect ontstaat wanneer een neppil of -behandeling ons sneller laat genezen dan we normaal zouden genezen. De patiënt denkt dat aan de behandeling ligt, in werkelijkheid zijn het diens verwachtingen daarover. Niet de behandeling, maar zijn eigen geest is de actieve ingrediënt. Het placebo-effect is een veel krachtiger fenomeen dan we over het algemeen aannemen, en een stuk interessanter dan veel van de onzinnige verklaringen die sommige kwakzalvers er op na houden om hun successen te duiden.

Het woord placebo komt uit het Latijn en betekent zoiets als ‘ik zal behagen’. Placebo’s sorteren alleen effect wanneer de arts of therapeut de patiënt overtuigt dat het middel effectief is. Het helpt als de behandelaar zelf gelooft in zijn behandeling. Placebo’s verschillen van echte medicijnen die ook werken zonder dat de patiënt er weet van heeft. De mate van effectiviteit van placebo is voor een deel afhankelijk van de klacht of klachtsoort. Hoe meer het ook tussen de oren zit, hoe sterker het effect zal zijn.

Omdat bij alle geneesmiddelen een placebo-effect optreedt moeten ‘echte’ geneesmiddelen dit ‘nep-effect’ significant overstijgen om als ‘werkzaam’ gekenmerkt te worden. Hierom worden nieuwe (niet geteste) medicijnen en behandelingen altijd vergeleken met een controlegroep die een placebo’tje krijgen. Omdat het belangrijkste doel in onderzoek is om te bewijzen dat de behandeling meer is dan placebo moeten onderzoekers zich aan een aantal richtlijnen houden om het placebo-effect uit te sluiten. Alleen gerandomiseerd en dubbelblind onderzoek voldoet aan deze eis. Het is cruciaal dat de behandelaar die het middel voorschrijft, de onderzoeker die het effect beoordeelt en de patiënt zelf niet mogen weten wie wat heeft gehad. Onderzoek laat zien dat alle betrokkenen hun eigen verwachtingen over het middel onbewust aan de patiënt kunnen overdragen, of het oordeel over de toestand van de patiënt na de behandeling kunnen beïnvloeden. De echte en nepbehandeling moeten tijdens de testperiode door niemand kunnen worden onderscheiden.

Omdat elk medicijn wordt vergeleken met een placebo wemelt de onderzoeksliteratuur van interessante onderzoeken naar het placebo-effect. Ook zijn er veel onderzoeken gedaan waarin twee of meer placebo’s met elkaar worden vergeleken. Hierom weten we er veel van. Er is veel winst te behalen als artsen zich meer in het placebo-effect zouden bekwamen. Door met verwachtingen en context te spelen kan het placebo-effect worden versterkt:

– Zo weten we bijvoorbeeld dat rode neppillen beter werken tegen pijn dan blauwe, nepinjecties krachtiger werken dan een neppillen, vier neppillen de genezing van een blinde darmontsteking significant meer versnellen dan twee en dat wanneer een eerbiedwaardige, grijze professor jou een pijnstiller geeft de kans groot is dat jij minder pijn hebt dan wanneer zijn jonge hulpje jou diezelfde pil zou geven.

– Behandelaren en therapeuten die congruent zijn, autoriteit uitstralen of een goede reputatie hebben genezen sneller dan die zij minder kracht uitstralen. Mis jij die ingedriënten als behandelaar? Liefdevolle aandacht, tijd en een goede voorlichting waarom iets werkt bevordert het effect ook behoorlijk.

-Een placebo-effect vraagt erom dat de behandelaar, net als een goede verkoper, een beetje met de waarheid speelt. Om de placebo kracht bij te geven is het goed er veel aandacht aan te besteden, mooie, dure woorden of Latijnse namen te gebruiken, en er een vleugje mysterie en speciale getuigenissen aan toe te voegen. ‘Urtica (brandnetel) is een wonderlijk middel. We weten niet waarom het precies werkt, en het werkt bij iedereen op een iets andere manier, maar het blijkt keer op keer dat de genezing al snel in gang wordt gezet. Het kan soms wat vervelende bijwerkingen die de klachten erger lijken te maken, maar dat betekent dat het middel echt aanslaat en grondig zijn werk zal doen. Ik denk dat jij hier over een week of wat heel anders bijzit dan nu.’

– Ook een dramatisch ritueel om de interventie te begeleiden vergroot het effect. Hoe groter het ritueel, hoe groter het placebo-effect. Dat is iets wat sommige new age-therapeuten goed doorhebben.

– Het helpt als negatieve bijwerkingen als postief worden uitgelegd. ‘Als je hoofdpijn krijgt of misselijk wordt betekent dan is dat het teken dat de pil echt grondig zijn werk doet.’

– Een positieve, duidelijke diagnose over herstel geeft een groter effect dan een onzekere diagnose.

– Nieuwe medicatie werkt beter dan oude door de verwachting dat het nieuwe beter is.

Het placebo-effect is alive and kicking, net als dokter Ben Goldacre: