Waarom je het geluk niet in de toekomst vindt

‘Alle dingen worden met meer hartstocht nagejaagd dan genoten.’ William Shakespeare, schrijver

‘Aan de horizon is het altijd mooier en erachter is het nog mooier. Tot je er bent.’
Libera B Carlier, schrijver

Stel eens dat in jouw leven precies gebeurt waar je zo lang voor gewerkt hebt. Je wilde bijvoorbeeld succesvol muzikant worden en na meer dan tien jaar oefenen, talentenjachten aflopen en afwijzingen ondergaan, komt daar ineens je grote doorbraak. Je wordt opgemerkt door het grote publiek én alle interessante platenlabels willen jou contracteren. Je allergrootste droom, eentje waarvoor je jarenlang alles opzij hebt gezet, wordt bewaarheid.
Hoe lang denk je dat je van dit succes zou genieten? Zou je daar misschien net zo lang genieten als dat je er voor geknokt hebt, zo’n tien jaar dus? Je weet het antwoord intuïtief vast al. Waarschijnlijker is dat je een paar dagen na het grote nieuws alweer begint te stressen over een volgend album. Dat moet natuurlijk minstens zo goed worden als de eerste.

BERGWANDELING
Een groot succes voelt niet veel anders dan wanneer je een hele dag hebt gelopen door de bergen – op veel te warme bergschoenen met een iets te grote backpack – om eindelijk je schoenen uit te trekken, je tas in een hoek te pleuren en vanuit een hangmat je eten te bestellen. Wat we ook bereiken, na dat moment van euforie, went ons brein aan de nieuwe situatie en voelen we opnieuw de impuls om een nieuw toekomstdoel te verzinnen. Ons brein is extreem gevoelig voor kleine verschillen in vooruitgang of achteruitgang als het gaat om het bereiken van specifieke doelen, maar behoorlijk ongevoelig en zelfs onrealistisch als het gaat om het bepalen van een absolute geluksstandaard. Dat laatste bestaat namelijk niet.

De kans is zelfs aanzienlijk dat jouw successen je niet bevrijden, maar je slechts tot slaaf van een hogere geluksstandaard maken. Je voelt je als beroemde muzikant net zo goed of succesvol als je laatste album. Als jouw laatste meesterwerk een slechte recensie krijgt, voel jij je waarschijnlijk langer klote dan dat je je euforisch zou voelen wanneer je weer eens een lovende recensie krijgt. Ik ken een relatief succesvolle muzikant die inmiddels vaker naar zichzelf aan het googlen is dan dat hij musiceert. Ondanks dat hij voldoende geld met zijn hobby verdient en de vrouwen aan zijn voeten liggen is hij een van de meest ongelukkige, neurotische mensen die ik ken.

Kortom: we zijn (vanwege evolutionaire redenen) extreem gemotiveerd om vooruitgang te boeken, maar niet om er langdurig van te genieten wanneer we dat doel bereikt hebben. Je zou het een truc van ons brein kunnen noemen om onze overleving en voortplantingssucces te garanderen: actief blijven, territorium uitbreiden, de competitie voorblijven, een podium vinden – dat vergroot evolutionair gezien de kans dat wij en ons nageslacht overleven.

Op het moment echter dat mensen financiële onafhankelijkheid hebben (plus het daarbij passende landgoed hebben) zullen ze zelden langer dan een uur glimlachend achterover leunen. De eerste serieuze vraag die ze zichzelf stellen is meestal iets als: ‘Misschien moet ik dat stuk bos achter mijn huis opkopen om er een pretpark neer te zetten?’

IK BEN NIET GELUKKIG, MAAR WÉL GELUKKIGER DAN JIJ
Daarnaast zijn er nog twee (meestal onvoorziene) gevolgen die de pret van het succes drukken die te maken hebben met sociale vergelijking.

Minstens even goed
Niet leuk toe te geven, maar de meeste mensen voelen zich gelukkiger als ze het gevoel hebben dat ze het minstens even goed doen als hun vrienden en kennissen. Zo weten mensen namelijk of ze het maatschappelijk gezien goed hebben en reden hebben om gelukkig te zijn. Die sociale vergelijking is de reden dat we ondanks de collectieve rijkdom en luxe van nu niet gelukkiger zijn dan onze voorouders. Wij vergelijken onszelf namelijk niet met hen, maar met onze directe buren, kennissen en vrienden. En we vergeten dat dit sociale decor verandert op de weg naar het succes.

Vergelijken
Naarmate we dichter bij onze doelen komen, zijn de mensen met wie wij ons dan vergelijken vaak niet meer de mensen met wie wij ons in het begin vergeleken. We krijgen steeds meer te maken met mensen die in het nieuwe wereldje zitten. Als ambitieuze muzikant kom je bijvoorbeeld meer en meer collega-artiesten tegen die ook bezig zijn door te breken of al doorgebroken zijn. Je wordt dus steeds vaker geconfronteerd met mensen die nóg succesvoller zijn dan jij. Iets wat ongelooflijk bijzonder leek – een album uitbrengen – is op een gegeven moment doodnormaal in je nieuwe sociale omgeving.

Omdat het sociale decor verandert op de weg naar succes, hebben veel strategische carrièremoves vaak wel een positief effect op de bankrekening, maar zelden op het gevoel van welzijn. Stond je in je vorige bedrijf nog aan de top van de hiërarchische ladder, in het nieuwe bedrijf ben je ineens een nobody, iemand die zich nog moet bewijzen. En dat extra geld blijkt (volgens onderzoek) ook geen cent gelukkiger te maken.

Veel mensen zitten gevangen in een ‘topbaan’ die wel een goed inkomen en sociale status geeft, maar niet bijdraagt aan de levensvreugde. Deze werknemers werken zich suf, slapen slecht, zijn continu gespannen, en toch voelen ze zich ontzettend vereerd dat uitgerekend zíj deze baan hebben. In plaats van een stap terug te doen, zullen deze werknemers vaak doorgaan tot ze erbij neervallen.

Waarom stoppen deze mensen niet gewoon met hun baan of doen ze een stapje terug? Verliesaversie. Onderzoek laat zien dat mensen gemiddeld twee keer zo sterk worden gedreven om achteruitgang te voorkomen dan vooruitgang na te streven. Op het moment dat we iets níet hebben, kunnen wij prima zonder datgene leven, maar als wij – zelfs buiten eigen verdienste om – bepaalde voorrechten, status en eigendommen verkrijgen, vinden wij het ontzettend moeilijk om een stap terug te doen.

Verliesaversie plus vergelijkingsdrang verklaart deels waarom mensen verslaafd raken aan lege ‘statussymbolen’ die hen uiteindelijk niets gelukkiger maken. Een vrijstaande villa, een grote auto, een lidmaatschap van een exclusieve club mensen – als we het eenmaal hebben, is dat precies de reden waarom we (paradoxaal genoeg) bereid zijn jarenlang in grote schulden en dagelijkse stress te leven.

HELP, RAMPSPOED!
Het wordt interessant eens te kijken wat er gebeurt wanneer mensen écht een stap terug moeten doen. Door een tragisch verlies of ongeluk bijvoorbeeld. Wat gebeurt er met mensen als hun ergste nachtmerrie bewaarheid wordt? Bijvoorbeeld doordat ze vanaf hun nek verlamd zijn geraakt door een ongeluk? Dit is, als de beweeglijke sportfanaat die ik ben, een van mijn grootste nachtmerries geweest. Nooit meer sporten, zelfs geen wandeling naar het café. Er zijn wereldwijd genoeg mensen die dit rampscenario echt hebben meegemaakt. Ik denk aan de inmiddels overleden Christopher Reeve, de filmster die wereldberoemd werd als Superman in de gelijknamige filmreeks. Hij was een van de meest succesvolle acteurs ooit, totdat een paardrijongeluk op brute wijze een einde aan zijn triomfantelijke carrière maakte. Hij overleefde de val, maar werd na zijn coma gedegradeerd tot pratend hoofd. Zijn lichaam deed niet meer mee.

Een paar jaar later beschreef hij het ongeluk als ‘het allerbeste’ wat hem ooit was overkomen. Wablief? Een intelligente, knappe en rijke filmster noemt zijn verlamming het allerbeste wat hem is overkomen? Je hoeft geen cynicus te zijn om aan die uitspraak te twijfelen. Zou hij zichzelf niet gewoon keihard voor de gek houden om niet zwaar depressief en suïcidaal te worden? Een gevalletje plank voor je hoofd?

We kunnen niet meer in zijn hoofd kijken, maar gelukkig hebben we de onderzoeksresultaten van Dan Gilbert. Deze psychologieprofessor onderzocht ooit tientallen proefpersonen die ofwel miljonair door de loterij waren geworden of, net zoals Reeve, door een ongeluk verlamd waren geraakt. Twee uitersten. De eerste groep bestond uit de grootste mazzelaars die je kunt bedenken, met meer mogelijkheden en vrijheid dan ooit, de tweede groep uit de grootste pechvogels, met minder vrijheid en mogelijkheden dan voorheen. Hij was benieuwd hoe deze mensen zich een jaar later zouden voelen.

De resultaten verbaasden hem nogal. En jou vast ook, als je het onderzoek tenminste niet kent. Tegen zijn verwachting in bleken beide groepen namelijk min of meer weer net zo gelukkig als voor hun ongeluk of winnende lot. In de groep miljonairs verslechterden de intieme relaties zelfs ietwat, wat hun geluksgevoel wat drukte. Waarschijnlijk omdat ze niet meer wisten wie er voor het geld met hen omging en wie niet.

De conclusie lijkt ronduit belachelijk. Het maakt voor je geluksgevoel op de langere termijn weinig uit of je een vreselijk ongeluk krijgt of de lotto wint? Haast niet voor te stellen, maar zijn onderzoek is rigoureus opgezet. Natuurlijk zegt dit onderzoek niets over specifieke individuen zoals jij en ik, en het is stukken beter de loterij te winnen dan je nek te breken, maar dit onderzoek is geen toevalstreffer en andere studies bevestigen deze zogenaamde impact bias. Of we nu wel of niet slagen voor de studie, een partner verliezen of ontslagen worden: het effect ervan op onze stemming is na een aanpassingsperiode onmerkbaar. De individuele geluksbasis die mensen hebben is – na een periode van ellende of vreugde – veel stabieler dan ze verwachten. Die basis schommelt rondom een bepaald gemiddelde, wat we in de tussentijd ook meemaken. Volgens Gilbert geven de meeste mensen zichzelf een zeventje en behalve wat pieken en dalen blijft dat min of meer zo.

Kortom: we denken dat specifieke situaties ons gelukkig of zwaar ongelukkig zullen maken en we doen er alles aan om die nare situaties te vermijden en die gelukkige situaties na te jagen, maar zelfs als dit mislukt, passen we ons mentaal sneller aan het oude niveau aan dan wij van tevoren inschatten. Hoe kun je deze tegennatuurlijke resultaten eigenlijk verklaren?

Er zijn meer redenen te geven, maar in het kort komt het erop neer dat wij de positieve kanten van negatieve ervaringen en de negatieve kanten van positieve veranderingen onderschatten. Wanneer wij van tevoren aan het overlijden van een dierbare denken, zien we een grijs uitgeslagen lichaam, grafstenen, zwartgeklede mensen met verwrongen, betraande gezichten, een lege ontbijttafel, jammerende kinderen, enzovoorts. Als het drama eenmaal is geschied, ervaren wij de rampspoed toch iets anders – en waarschijnlijk minder dramatisch – dan we ons hadden voorgesteld. We vergeten dat het leven in het hier en nu ook dan gewoon doorgaat, inclusief de leuke dingen: het kopje koffie in de ochtend, een aardige klant op het werk, sporten met een vriendin, een spelavond met vrienden, een warm bad. En we vergeten al helemaal dat er ook mooie kanten aan een drama kunnen zitten: intensiever contact met familieleden, een hereniging met een oude vriend of vriendin, tijd voor oude en nieuwe hobby’s, een nieuwe liefde zelfs.

Andersom verwachten mensen dat hun geluk niet op kan wanneer ze de loterij winnen. Sommigen verwachten zelfs dat al hun problemen in één klap zijn opgelost. Maar als je de loterij wint, kun je nog steeds het slachtoffer worden van de driften van je partner, een rughernia, je dagelijks terugkerende ochtendhumeur, de afwijzingen van een date of potentiële werkgever, enzovoorts. Dat vergeet je op het moment dat je jouw winnende lot verzilvert.

BLIJVEN HANGEN IN SLECHTE RELATIES
Onze belabberde voorspellende gaven zorgen er ook voor dat veel mensen onnodig in slechte relaties blijven hangen: ze zien alleen (of vooral) de nare aspecten van de breuk voor zich en niet de nieuwe mogelijkheden. Ze zien een halfleeg bed, een moeilijk gesprek met de kinderen, eenzame kerst, een gevoel van falen op het jaarlijkse familie-uitje. In werkelijkheid raken mensen met een gebroken hart er gemiddeld sneller bovenop dan ze hadden verwacht. Bijna alles went (behalve langdurige interpersoonlijke conflicten, geluidsoverlast, pijn en echte armoede).

We lijken vast te zitten in wat psychologen de hedonistische tredmolen noemen. Hoe hard we ook werken, wat we ook verzamelen, hoe aantrekkelijk de persoon ook is met wie we verkering krijgen, echt veel gelukkiger of ongelukkiger worden we daar niet van. Je zou het de tragiek van overambitieuze mensen kunnen noemen die zich blindstaren op geluk in de toekomst en daardoor chronisch ongelukkig zijn. Veel levens worden verspild in de ijdele hoop dat een bepaald project of bezigheid het ultieme geluk gaat opleveren.

De ontnuchterende les die je hier uit kunt trekken? Doe iets wat je nu al gelukkig maakt, nog voordat je er geld, roem of status mee vergaart. Geluk is toch echt een ‘hier en nu’-ding.