Laat ons eerlijk zijn: wij – mensen – zijn niet goed in ‘waarheid’. Door wetenschappelijk onderzoek en vorderingen in de psychologie worden we er weliswaar steeds beter in, maar nog steeds nemen onze hersenen ons keer op keer voor het lapje. Soms fijn, vaak een bron van strijd en misverstanden.

Als je naar de geschiedenis van de mensheid kijkt dan wordt het pijnlijk duidelijk dat mensen liever een werkelijkheid verzinnen dan toegeven dat ze het (nog) niet weten. Bijna elk geografisch gescheiden gebied en tijdperk heeft een eigen Big Brother in the Sky, begin van hemel en aarde en bijgelovige rituelen. Ze kunnen in ieder geval niet allemaal waar zijn. En zeer waarschijnlijk zijn ze allemaal het product van een hypercreatief brein. Antropoloog Pascal Boyer deed er onderzoek naar.

Een grote verdienste van de psychologie is dat ze een aantal blinde vlekken heel grondig heeft blootgelegd. Hieronder vind je vijf goede redenen om je werkelijkheidsbeleving in twijfel te trekken.

1. Onze hersenen versimpelen de werkelijkheid
Onze hersenen geven geen getrouwe blauwkaart van de werkelijkheid. Integendeel, ze vertrouwen vaak op het eerste plaatje waarmee wij uit de voeten kunnen. De overvloed aan zintuiglijke prikkels wordt vrijwel direct in ons persoonlijke referentiekader geplaatst, zodat we alleen oog hebben voor wat wij relevant vinden. Dat is noodgedwongen een verarmd, versimpeld of verstoord beeld van de werkelijkheid. De hersenen bepalen heel autoritair welke prikkels voorrang krijgen. Dat bespaart ons veel tijd en energie, en helpt ons snel te handelen. De hersenen gebruiken daarvoor simpele regels: schaduw in tuin + geritsel = deur op slot. Ergens heel nuttig, maar onze achterdochtige hersens hebben het ook vaak mis. Minstens zo vaak worden we gegeseld door de versimpelingen in onze eigen geest. We zien onszelf bijvoorbeeld als ‘een saaie, grijze muis’ en negeren al die momenten dat we dat niet waren.

2. We zien van nature verbanden en betekenissen, zelfs als ze er niet zijn.
Ons brein heeft de onbedwingbare behoefte aan verklaringen en betekenis. We zien gezichten in wolken, horen muziek in willekeurige geluiden en denken vaak dat losse gebeurtenissen direct met elkaar te maken hebben. We zijn leermachines, met een aangeboren neiging om patronen te zien en verbanden te trekken. Meestal door situatie A (vanmiddag vis gegeten) met situatie B (ik ben nu misselijk en rillerig) te verbinden en daaraan een conclusie te verbinden (ik heb een voedselvergiftiging). Dat noemen we leren. Een nadeel van dit talent is dat we vaak ‘logische’ conclusies trekken die niet kloppen. Onderzoek toont aan dat we zelfs de voorkeur geven aan onzinnige verklaringen boven onzekerheid. Hoe meer we onder druk staan of onzeker zijn, hoe groter de behoefte aan een verklaring. Zelfs als er geen verklaring en betekenis is. Dit is ook hoe bijgeloof ontstaat: twee keer winnen met een nieuw onderbroekje maakt het stukje textiel voor sommigen ineens tot iets magisch. Het merendeel van de topsporters verlaat zich op enige vorm van bijgeloof. De rage van de Power Balance-bandjes is een recent voorbeeld. Hier een leuk testje.

3. We geven de voorkeur aan gebrekkige getuigenissen boven onafhankelijk onderzoek
Mensen zijn van oudsher verhalenvertellers. Om onze kennis en historie over te dragen vertelden onze voorouders persoonlijke verhalen. In evolutionaire termen is het pas kort geleden dat we onze kennis over de wereld officieel onderzochten, opsloegen, organiseerden en bijhielden. Daaruit is wetenschap ontstaan. Waar we vroeger afhankelijk waren van persoonlijke anekdotes – over goed en slecht, nuttig en onnuttig – hebben we nu betrouwbare wetenschappelijke kennis en betrouwbare statistieken. Een groot voordeel daarvan is dat zij intuïtieve ‘waarheden’ kan ontkrachten als ze niet kloppen. Desalniettemin hebben we de neiging om een willekeurige, maar overtuigende ooggetuigenis meer serieus te nemen. Als jij vliegangst hebt en naar documentaires over vliegtuigrampen kijkt, zul je niet snel geloven dat vliegen een van de meest veilige manieren van transport is. Statistieken roepen weinig gevoel op, persoonlijke verhalen wel.

Stel dat je een fiets wilt kopen en een vriend waarschuwt: ‘Niet kopen, ik heb alleen maar ellende gehad met dat ding.’ En stel dat de consumentengids naar aanleiding van een statistisch onderzoek meldt dat de fiets erg betrouwbaar is en dat er weinig klachten zin. Als je bent zoals de meeste mensen zul je toch je vriend vertrouwen en de fiets niet kopen. Terwijl je vriend maar één fiets heeft geprobeerd en de consumentenbond gegevens heeft verzameld over misschien wel honderd fietsen.

4. We zijn geneigd vermoedens te bevestigen, niet om ze onderuit te halen
Uit onderzoek blijkt steevast dat ons brein veel sneller bevestiging vindt van oorspronkelijke vermoedens en minder oog heeft voor informatie die daar niet mee strookt.
Net zoals je ineens veel meer rode auto’s om je heen ziet wanneer je hebt besloten er een te kopen. Iemand die een groen exemplaar wil ziet natuurlijk vooral veel groene wagens. Op die manier kun je ook verklaren hoe intelligente mensen totaal verschillende, tegenstrijdige religies of wereldbeelden kunnen aanhangen. Zeker met de informatieverstrekking via internet is het heel gemakkelijk om bevestiging te krijgen voor de bubbel waar jij in zit. Jij vindt al snel de pagina’s die jouw ideeën versterken. Dit principe, ook wel confirmatie bias genoemd, zorgt voor blinde vlekken en verklaart ook het waarom 85 tot 95% van de mensen hetzelfde astrologisch persoonlijkheidsprofiel op zichzelf van toepassing acht. We onthouden wat er klopt en negeren de rest.

5. Ons geheugen is minder betrouwbaar dan we denken
We hebben het gevoel dat we de scénes uit het verleden net als uit een digitaal archief naar wil kunnen oproepen en afspelen. Helaas is dat zelfvertrouwen onterecht. Niet alleen bestaat ons verleden noodzakelijk uit een selectieve representatie van wat er gebeurd is, het ‘verleden’ is ook aan verandering onderhevig. Slechts door een klein beetje manipulatie van een slimme onderzoeker of hypnotherapeut kan er aan dat verleden geboetseerd worden. De stemming en ervaring van het heden mengt zich met het opgeslagen verleden en hoe we ons allerlei gebeurtenissen herinneren. En als je er al aan twijfelde: het werk van regressietherapeuten is terecht heel omstreden.

Veel veronderstellingen, verwachtingen en gedachten zijn niet per definitie op de werkelijkheid gebaseerd, maar roepen wel angst, inactiviteit en in veel gevallen juist op wat iemand tracht te vermijden. Daarom is het goed bovenstaande valkuilen te erkennen.

Sommige mensen hebben een rotsvast vertrouwen in hun intuïtie. Vooral mensen die aan spirituele counseling doen. Daar kun je leren luisteren naar je gevoel, en dat het belangrijkste kompas laten zijn voor je beslissingen. De theorie is simpel. Slecht gevoel = niet doen. Goed gevoel = doen.

Snijdt dit wetenschappelijk gezien ook hout?

Van nature hebben wij allemaal meer op met intuïtie dan met wetenschap. Deels onterecht. Als je dit blog regelmatig leest zul je misschien weten dat jijzelf lang niet altijd een betrouwbare bron bent om te bepalen wat waar is. Onze keuzen worden vaak gestuurd door tal van ‘toevalligheden’ waar we totaal onwetend over zijn.

Het lastige van zelfstandig je intuïtieve en rationele beslissingen met elkaar vergelijken is natuurlijk dat je de gevolgen van beide keuzen niet kunt overzien. Als je het ene kiest, weet je niet hoe het is om het andere te kiezen. Het huis dat je op je gevoel koos (ondanks rationele bezwaren als ‘geen garage, veel verbouwingswerk en kleinere tuin’) kun je na je keuze niet vergelijken met het grotere, nieuwere huis dat ‘rationeel gezien’ meer voordelen had. Hetzelfde probleem heb je met de keuze voor partners, vakanties, banen, studies, nieuwe collega’s enzovoorts.

Veel beslissingen komen uiteindelijk noodgedwongen neer op een gokje. Er zijn geen garanties. De auto die goed voelde kan na een maand gewoon stukgaan. Serieuze twijfels over je nieuwe partner kunnen worden verdreven als de gezamenlijke vakantie toch een romantisch succes bleek. Het huis dat op puur praktische redenen werd gekozen kan nadelen hebben die van tevoren niet hebt ingecalculeerd. De nieuwe collega die jij niet zag zitten vanwege een gebrekkig cv en angstige blik in de ogen blijkt na een maand misschien een heel fijn mens om mee samen te werken. Welke keuze we ook maken: soms is het raak, soms mispoes.

Wetenschappers krijgen echter steeds meer grip op het glibberige fenomeen ‘intuïtie’. Onze Amerikaanse collega Eric Barker doet veel literatuuronderzoek en probeerde onlangs wetenschappelijk antwoord te geven op de vraag: wanneer is het goed je intuïtie te vertrouwen en wanneer juist niet?

Wanneer kun je beter wel op je intuïtie vertrouwen?
Bij eerste indrukken over mensen. In slechts 100 milliseconden heeft ons brein al een eerste indruk ontwikkeld over iemand. Echt waar. En we hebben het vaker goed dan verkeerd. Na vijf minuten observatie kunnen met zo’n 70% kans voorspellen hoe iemand in grote lijnen zal zijn. Is iemand extravert? Een betrouwbare werknemer? Sterk geweten? Conservatief? Onbetrouwbaar? Een makkelijk slachtoffer? Een warme persoonlijkheid? Redelijke kans dat je intuïtie het juist heeft (tenzij je met een psychopaat te maken hebt.) Hoe zit het met intelligentie? Bij kinderen en volwassen kun je hun intelligentie al snel juist inschatten. Bij pubers en bejaarden is het makkelijker mis te gokken. Politieke voorkeur? Jep, laat zich vaak raden. Homo of hetero? Meestal zien we het (en anders kun je op deze website kijken?)

Waneer kun je intuitie beter niet vertrouwen?
De hersenen gebruiken short-cuts om snel beslissingen te kunnen maken. Hoewel het vaak prima voldoet in bepaalde situaties, gaat het in andere goed mis. Zoals eerder gezegd: in minder dan een seconde heb je al een indruk over iemand. Die is meestal vrij accuraat, maar wat gebeurt als je het mis hebt? Corrigeert ons brein dat vooroordeel dan? Nee, integendeel, hoe meer tijd je krijgt om een oordeel te vormen hoe meer je het oorspronkelijke vooroordeel juist bevestigt. Je gaat dingen zien die je verwacht te zien.

Verder? De aantrekkelijkheid van de persoon maakt dat we diegene intelligenter, betrouwbaarder, succesvoller en rijker inschatten. Dat is het zogenaamde halo-effect, gecombineerd met een stukje ‘blinde’ voortplantinsgdrang.

Hebben we het snel door wanneer mensen tegen ons liegen? We denken van wel, maar dat blijkt onwaar. We letten op de verkeerde dingen. We kijken naar ongemakkelijkheid en zenuwachtigheid, terwijl we beter op ontwijkend taalgebruik kunnen letten. Verder: we geven de voorkeur aan welbespraaktheid boven eerlijkheid, en zelfvertrouwen boven echte deskundigheid. Mensen die antwoorden op vragen soepeltjes ontwijken worden meer vertrouwd dan mensen die ietwat lomp zeggen waar het op staat. Artsen die grondig te werk gaan en dubbelchecken worden minder vertrouwd dan artsen die meteen claimen het zeker te weten.

Hoe kan dit? Onderzoek laat zien dat we ‘makkelijke informatie’ als meer waar ervaren dan informatie die moeilijker te begrijpen valt en waar we ons meer in moeten verdiepen. Iemand die blaakt van zelfvertrouwen zal het wel weten, denken we. Als we echt willen weten welke dokter het bij het rechte eind heeft moeten we ons zelf ook in de materie verdiepen. Weinigen hebben daar zin in of tijd voor.

Mogelijk denk je nu: ‘Hoho, zo naiëf ben ik helemaal niet, anderen zijn zo.’ Deze zelfoverschatting is volgens deskundigen precies de reden waarom mensen hun vooroordelen niet corrigeren. Mensen zijn geboren zelfoverschatters blijkt uit talloze onderzoeken. De Amerikaanse psychologen Schoemaker and Russo testen meer dan 2.000 werknemers op hun kennis over hun specifieke werkgebieden. 99 % Van deze mensen overschatten hun verwachtte scores behoorlijk. Gemiddeld dachten ze het in 95 % van alle antwoorden goed te hebben, in werkelijkheid hadden ze het in 70 % van alle gevallen fout. Oeps.

Hoe kun je onze neiging tot overschatting eigenlijk verklaren? Het voelt gewoon goed.

Samenvattend: wanneer kun je beter met gevoel kiezen en wanneer met ratio?
Ap Dijksterhuis, onderzoeker van het onbewuste, heeft jarenlang onderzoek naar beslissingen gedaan. Hij concludeert uit zijn onderzoek:

Gaat het om kleine, relatief onbeduidende beslissingen (verzekering, koelkast, enzovoort)? Denk dan gerust goed na over de verschillende opties. Plusjes, minnetjes, afstrepen, dat werk. Gaat het om complexe beslissingen die je leven op de lange termijn beïnvloeden (huis, auto, baan, school, partner, enzovoort)? Geef je intuïtie voorrang. Die heeft meer gevoel voor het hele plaatje, de context. Als je dan rationeel kiest eindig je eerder met een verkeerde bank in je huis, een niet-passende broek in je garderobe of een partner waarbij je de neiging krijgt vreemd te gaan. Volgens Ap kun je er beter een nachtje over slapen en je onbewuste het werk laten doen. Die werkt gewoon door als jij ontspant.

En is het nuttig hier een workshop of cursus voor te volgen? Mijn intuïtie zegt: hoeft niet. Is net zoiets als naar de winkel fietsen om je zuurverdiende geld aan flesjes water te spenderen terwijl je thuis een kraan hebt.

We hebben het al vaker gezegd: ‘anders doen’ is belangrijker dan ‘anders denken’ om je anders te voelen. Wat je doet bepaalt voor een groot gedeelte wat je voelt. Dit onderzoek (beschreven op Nu.nl) bewijst dat weer eens: “Mensen die in een machtspositie verkeren, herstellen sneller van een afwijzing en laten zich minder snel ontmoedigen bij het aangaan van sociale relaties. Dat hebben onderzoekers van de Universiteit van Californië, Berkely verklaard op een bijeenkomst van de Society for Personality and Social Psychology in New Orleans. … De wetenschappers kwamen tot hun bevindingen door een groot aantal rollenspellen uit te voeren, waarbij ruim 400 proefpersonen de rol van leidinggevende of ondergeschikte kregen toebedeeld in een kantoorsetting.”

Je wordt wat je doet.

Lees ook de artikelen:
Geluk zit in een potlood
Wie doet alsof de wereld vol liefde is treft haar veel vaker