Liegen binnen relaties: mag dat?

Deskundigen schatten dat we in 10 tot 30 procent van onze communicatie bewust de waarheid verdraaien. De redenen daarvoor liggen voor de hand: pleasen, schaamte voorkomen, fouten verhullen, voordeeltjes halen of confrontaties vermijden. De verleiding om te liegen ligt altijd op de loer. Omdat we onszelf graag als ‘eerlijk en aardig’ zien, praten we onze oneerlijkheid meestal goed. ‘Ach, als de ander er niet achter komt, wie doen we er dan eigenlijk kwaad mee?’ Laten we ons eens eerlijk afvragen of dat écht zo is.

Mijn definitie van liegen: je liegt wanneer je bewust anderen misleidt op het moment dat zij eerlijkheid verwachten. Dat doe je wanneer je probeert een ander iets te laten denken, waarvan jij weet dat het niet waar is. Daar horen leugentjes om bestwil dus ook bij.

Natuurlijk kun je tegelijkertijd eerlijk zijn en er toch volkomen naast zitten. Je kunt jezelf voor de gek houden en daarmee ook anderen, terwijl je wel nobel bent in je streven. Het gaat om de intentie die je erbij hebt. Je bent eerlijk als je naar beste wil de inhoud van wat jij gelooft representatief probeert over te brengen. Dat hoeft uiteraard niet volledig, door een oneindige stroom aan openhartigheid en details over de ander uit te storten, maar je weet heus wanneer de ander informatie van jou verwacht die jij verzaakt te geven. Dit zijn de signalen:

1. Je geweten begint te knagen (als je tenminste geen psychopathische inslag hebt).
2. Je moet moeite doen om die onwaarheid – nu en in de toekomst – te onthouden en te beschermen tegen ontmaskering.

Zelfs met deze definitie blijft de grens tussen leugen en eerlijkheid vaag. Sommige misleiding bestaat uit geslijm of veelzeggende stiltes, andere uit verscheurde documenten en hele complotten waarin ook andere kennissen en vrienden betrokken zijn. Niet zeggen wat je weet kan net zulke nare gevolgen hebben als actief de werkelijkheid verdraaien. Je kunt trouwens ook de waarheid gebruiken om te misleiden. Daar heb ik me zelf ook schuldig aan gemaakt. Dat ging vaak zo:

De ander: ‘Hee, waarom was je niet op mijn afscheid? Je zou komen?’
Ik: ‘Het was een rare week, veel werken, en toen werd ik nog ziek ook!’

En wat ik zei klopte feitelijk, maar het heeft allebei niets te maken met waarom ik er niet was: ik had gewoon geen zin en was níét ziek op de dag van het afscheidsfeest zelf.

Eerlijk zijn voelt goed
Uit onderzoek blijkt ondubbelzinnig dat zelfs de grootste leugenaars uitwisselingen van eerlijkheid meer waarderen dan communicatie waarin ze de boel verdraaien. En dat is niet meer dan logisch. Een echte band bestaat bij de gratie van wederzijds vertrouwen en transparantie. Dat geeft een uitermate goed gevoel, meetbaar in de hersenen als het hormoon oxytocine. Liegen saboteert dit gevoel en rooft energie: je bouwt een figuurlijke muur tussen jou en de ander. In veel gevallen eentje die om onderhoud en versterking vraagt, en dus om een goed geheugen. Zelfs de meest onschuldige leugen (‘Leuk zo’n lezing.’) vraagt vaak om een vervolgleugen (‘Oh, of ik volgende week mee ga? Dan kan ik toevallig niet. Volgende keer misschien.’).

Na een paar nare ervaringen en het lezen van het boek Lying van Sam Harris ben ik om. Liegen binnen intieme relaties maakt ons (liefdes)leven zelden beter. Zelfs de leugentjes om bestwil kun je vaak beter achterwege laten. In zijn boek staan tal van voorbeelden over de effecten van kleine en grote leugens. Zijn conclusie na het bestuderen van het onderwerp: de waarheid is altijd beter, tenzij er een SS’er voor je deur staat en jij Anne Frank voor hem verborgen houdt.

Liegen compliceert ons leven onnodig, het vergiftigt intieme relaties met wantrouwen en we beroven de ander van de mogelijkheid om gepaste actie te ondernemen op wat wij (stiekem wel) als de werkelijkheid zien. Daarbij zijn het de kleine, onschuldige leugentjes die leiden tot het grotere bedrog en onhoudbare dubbellevens.

Kleine leugentjes plaveien de weg voor het grote bedrog
Veel mensen durven niet eerlijk te zijn tegen hun partner omdat de waarheid soms écht pijnlijk en lelijk is. Niemand hoeft ze te vertellen wanneer dat zo is:

Regelmatig vreemdgaan met een collega
Gokverslaafd zijn zonder dat de partner het weet
Stiekem grote schulden maken

Deze categorie leugens laat doorschijnen hoe egoïstisch iemand bezig is. Dit zijn de leugens waarbij iemand de eigen verlangens of belangen boven die van de partner stelt. Eerlijkheid hierover brengt de relatie terecht in gevaar. Er bestaat een grote kans dat de relatie voorbij is als de partner erachter komt. Hoe erg het uiteindelijke resultaat soms ook is, in de praktijk zijn grote leugens en dubbellevens het resultaat van een simpele vuistregel die iemand zichzelf ooit heeft aangepraat: ‘Ach, wat niet weet, wat niet deert, zo erg is het niet als ik …’

Het gevaar van het toestaan van kleine leugentjes is de glijdende schaal waar ze zich op bevinden. Dubbellevens, verslavingen en grove leugens krijgen vaak vrij spel om in alle rust tot een monster uit te groeien, puur omdat niemand ervan op de hoogte was. Iemand die met zichzelf heeft afgesproken eerlijk te zijn, kan zijn leven niet op zo’n manier laten ontsporen. Als je je zoveel mogelijk aan de werkelijkheid houdt, hoef je niks te onthouden. Leugens daarentegen, hoe klein ze ook zijn, moet je keer op keer tegen ontmaskering beschermen. Daarom groeien ze.

‘En, vond je mijn workshop goed? ’
‘Euh, ja super. Mensen waren erg tevreden, hoorde ik.’
‘Ah top, dankjewel. Zeg, kun je mij aan jouw connectie X aanbevelen en een ontmoeting regelen?’
‘Uhm, ja,… ik zal eens denken of ik uh… tuurlijk.’
‘Super, ik mail je nog.’

Ik ben, net als veel mensen, conflictvermijdend van aard. Een pleaser. Ook in intieme relaties. Dat heeft – achteraf gezien – voor onnodige drama’s, teleurstellingen en misverstanden gezorgd. Ik heb daarom weer veel situaties vermeden en kansen gemist puur omdat ik het heel lastig vond om anderen en mezelf in een ingewikkelde situatie te brengen. Dat veranderde tot ik leerde dat:

– Je ongemakkelijke en gênante waarheden op een verteerbare manier kunt brengen (zonder te liegen).
– Eerlijk zijn, ook als het op de korte termijn strijd geeft, op de lange termijn zuiverend werkt op je relaties en leven.
– Andere mensen vaak meer op je lijken (en je beter begrijpen) dan je van tevoren vermoedt.

Vooral dat laatste inzicht is makkelijk te missen: als jij jouw beweegredenen verstopt, blijven die van de ander vaak ook voor jou verborgen. Intimiteit en vertrouwen vragen om wederkerigheid. Mensen spiegelen elkaar daarin. Als jij open en kwetsbaar bent, is het uitnodigender voor de ander dat ook te doen. Relaties worden oppervlakkiger door je gevoelens, wensen en angsten niet te bespreken. Intimiteit, eerlijkheid en kwetsbaarheid hebben veel met elkaar te maken.

Het gevaar van de valse belofte: de eerste zonde
Leugentjes om bestwil worden door de meeste mensen geaccepteerd en zelfs gepropageerd. We gaan ervan uit dat de waarheid vaak onnodig pijnlijk is en dat we de ander daarmee niet zouden moeten kwetsen. Zelfs als we weten dat die ander daar veel aan zou kunnen hebben. Veel mensen willen geen spelbreker zijn en zeggen iets waarvan ze denken dat de ander (of de situatie) van ze verwacht. Kleine valse beloften bijvoorbeeld hebben de schijn van een afspraak, maar dat zijn het niet. Vaak zit er al een ontsnappingsmogelijkheid in. Ze klinken vaak zoiets:

‘Ja, laten we snel een weekendje samen plannen, we hebben het er nog over.’
‘Kleine kans dat ik zaterdag al iets heb, maar anders ben ik er natuurlijk gewoon bij.’

Het gevaar van de kleine valse belofte is dat het zo makkelijk is. Je zegt gewoon wat de ander nú wil horen. Op die manier geef je de ander een goed gevoel, een bevestiging van de continuïteit van jullie band en je wordt er zelden direct en helemaal op afgerekend als je het uiteindelijk niet nakomt. Je komt er bijna altijd mee weg zonder direct aan gezichtsverlies te lijden, en er is genoeg tijd om het de volgende keer wel goed te doen. In de praktijk kan de kleine valse belofte echter een lege gewoonte worden waarmee je het vertrouwen beschadigt. Langzaam maar zeker vergiftig je de band met toenemende irritatie en ergernis. Kleine valse beloften laten de ander zien dat je eigenlijk onberekenbaar bent: ofwel je hebt weinig zelfkennis ofwel je woorden hebben weinig betekenis.

De oplossing is simpel, maar vergt waarschijnlijk wel wat oefening: Pas je gedrag aan de inhoud van je woorden aan, of je woorden aan je gedrag. Woorden en daden laten overeenkomen kan best lastig zijn: ‘Nee’ zeggen tegen afspraken of ‘vrienden’ waar je geen zin in hebt, kan uiteindelijk maken dat bepaalde mensen en rituelen voorgoed uit je leven verdwijnen. Misschien kom je erachter dat je veel dingen tegen je zin doet, puur om anderen te behagen. Wie precies help je daarmee?

Heldere en realistische afspraken maken en die nakomen is goed voor het creëren van vertrouwen en goede relaties. Mensen die afspraken te weinig naleven, worden als incompetenter of ongeïnteresseerder gezien. Wees daarom zuinig met al te royale beloften en makkelijke toezeggingen. Zelfs als mensen denken dat je het goed bedoelt, krijgen ze toch het gevoel niet van jou op aan te kunnen.

Leugentje om bestwil: wiens bestwil precies?
In sommige situaties gaan we ervan uit dat de werkelijkheid écht verborgen moet blijven. Bijvoorbeeld als je geliefde vraagt: ‘Vind je mij te dik in deze jurk?’ De meeste partners horen daar een commando in: ‘Zeg me dat je me aantrekkelijk vindt en van me houdt.’ Het is altijd goed om tussen de regels te lezen wat iemand nou precies vraagt, maar de angst om iemand te zeggen wat je vindt is vaak ongegrond. Vooral wanneer iemand écht om jouw feedback vraagt, faal je door niet te zeggen wat je vindt.

Harris komt in zijn boek met een voorbeeld: Hij zat ooit met een goede vriend bij diens zwembad toen deze hem vroeg: ‘Zeg eerlijk, vind je mij dik?’ De vriend – waarschijnlijk op zoek naar geruststelling – kreeg van hem te horen: ‘Nou ja, niemand zal jou nawijzen in de trant van: gut, moet je die dikzak nou eens zien, maar als ik jou was zou ik zo’n tien kilo’s willen afvallen.’ De meeste mensen zouden zich er met een leugentje om bestwil van af hebben gemaakt: ‘Nee joh, maak je geen zorgen om een beetje babyvet. Je ziet er prima uit.’ Daarmee was de kous waarschijnlijk af geweest. In dit geval gebeurde er iets anders. De vriend was het met Sam eens en besloot ter plekke om iets aan zijn overgewicht te doen. Een paar maanden later was hij op zijn oude gewicht. Er was zo’n twaalf kilo af. Zowel de vriend als Sam hadden voor het gesprek niet kunnen bedenken wat het gevolg van deze eerlijkheid zou zijn. Veel mensen vinden dit soort eerlijkheid moralistisch, betuttelend en zelfs arrogant.

‘Wie ben ik nou om te zeggen dat mijn vriend te dik is?’
‘Wie ben ik nou om te zeggen dat ik het toneelstuk van mijn vriendin niet mooi vindt?’
‘Wie ben ik om te zeggen dat ze maar beter een andere partner kan vinden?’

Je kunt deze vragen natuurlijk prima omdraaien: wie ben jij als vertrouweling om het níét te zeggen? En hoe zou jij het vinden als jij eerlijke feedback wilt op jezelf of je prestaties. Heb jij – als je er echt bij stil staat – liever valse geruststelling of eerlijke feedback? Door te liegen ontneem je anderen een waardevolle kans iets te leren en hun situatie te verbeteren. Eerlijk zeggen wat je vindt, betekent uiteraard niet dat jij de waarheid in pacht hebt, maar wel dat je de ander jouw kijk op de zaak geeft. Als jij denkt dat iemand beter af is door jouw versie van de werkelijkheid te kennen dan hebben jullie uiteindelijk hetzelfde doel: het verbeteren van andermans leven.

Maak onderscheid tussen mening en objectieve werkelijkheid
‘Eerlijk zijn’ is niet synoniem voor ‘de moralist uithangen’. Het gaat er natuurlijk níét om te pas en te onpas je intimi ongevraagd advies te geven en hen rot te laten voelen. Een beetje zelfcensuur en nadenken over wat de kern van jouw waarheid is en hoe je die het best kunt brengen, hoort daarbij. Er zijn verschillende manieren om dezelfde waarheid te brengen en ze zijn niet allemaal even goed of nuttig. In de meeste situaties is er een waarheid te vinden die jullie bindt in plaats van uit elkaar drijft. Als het gaat om je partner dan is de achterliggende waarheid dat je van hem/haar houdt en ofwel jullie relatie wilt verbeteren ofwel de ander (uiteindelijk) gelukkiger en succesvoller te zien. En als dat niet zo is, dan zit je waarschijnlijk in de verkeerde relatie.

Pas daarbij op ‘jouw subjectieve mening’ niet te verwarren met ‘objectieve werkelijkheid’. Mensen die hun waarheid als ‘de enige waarheid’ zien en het daarom graag opdringen aan anderen zijn vaak wel eerlijk, maar vergeten vaak dat die werkelijkheid in veel gevallen nogal relatief is. Eerlijkheid klinkt vaker als ‘Ik weet het niet’ dan ‘Ik weet precies hoe het zit.’

Let op het verschil tussen onderstaande uitspraken:

1. ‘Ik vind je speech nu nogal technisch en daardoor minder inspirerend dan zou kunnen… ik zou er denk ik wat persoonlijke anekdotes aan toevoegen.’

2. ‘Nee sorry, je verhaal heeft écht geen flow. Hou maar op, het is saai.’

‘Gezonde eerlijkheid’ is verwoorden wat je denkt, voelt en zou willen, niet het opdringen van jouw wereldbeeld als waarheid. Het eerste begint vaak als ‘ik vind…’, het tweede als ‘het is…’. Dat laatste lijdt tot problemen in relaties. Nergens zie je dat zo duidelijk als in relatietherapie. Vaak is er een van de twee partners die stellig meent te weten wat goed voor de ander is: ‘Mijn vrouw zou meer moeten sporten en minder tv moeten kijken. Ook het dagelijkse wijntje zou ze moeten laten staan. Ze geeft een slecht voorbeeld aan onze dochter.’ Hoewel zijn opmerking misschien aannemelijk klinkt en bovendien goed bedoeld is, is het niks meer dan zijn subjectieve mening. Eentje die hun relatie geen goed doet. Zou zijn vrouw meer moeten sporten? Zouden zowel zijn vrouw als dochter niet zelf weten wat goed voor hun is? Is de fietstocht naar haar werk en haar werk als bloemist niet sportief genoeg? Is tv-kijken eigenlijk wel zo slecht? En een wijntje?

Over de antwoorden op al deze vragen kun je van mening verschillen, maar geen enkele mening is de allerhoogste werkelijkheid. Veel relaties zijn een ware hel door dit soort mening-versus-feit-misverstanden. Eerlijkheid in dit geval is dat de man graag wil dat zijn vriendin hem serieus neemt en naar zijn argumenten luistert. Dat is de achterliggende werkelijkheid. Door stellig en betweterig te zijn, bereikt hij juist het tegenovergestelde. Hij kan beter iets zeggen als: ‘Ik ben bezorgd over je gezondheid en het effect wat je op onze dochter hebt.’ Op die manier ontstaat er eerder een eerlijke, gelijkwaardige dialoog.

Verstoppertje spelen: wie ben je eigenlijk?
Mensen die veel liegen zijn zelden slechte of gemene mensen. Het zijn juist vaak lieve, conflictvermijdende mensen die ooit misschien goede redenen hadden om systematisch te liegen. Ik denk bijvoorbeeld aan een homoseksuele cliënt die uit angst voor zijn streng religieuze ouders van jongs af aan had geleerd om de essentiële dingen over zichzelf totaal te verzwijgen. Rond zijn vijfentwintigste was zijn leven een totale leugen – verloofd met een vrouw, werkend in een baan waar hij niet thuishoorde, ontspanning vindend in darkrooms. Verstoppertje spelen was een levensstijl voor hem geworden. Op een gegeven moment had hij ondanks de verloving met een vrouw een stiekeme affaire met zijn mannelijke collega, die hij ook weer bedroog met andere mannen. Zijn leven was een zootje. Het kaartenhuis stortte in toen de collega – de man waarvan hij echt hield – erachter kwam en hun relatie verbrak. Pas toen is hij hulp gaan zoeken om zijn leven op de rails te zetten. De meeste mensen hoeven gelukkig niet uit zo’n diepe, donkere kast te kruipen, maar er zijn veel mensen die zichzelf onnodig verstoppen in hun relaties. De meeste partners doen geen dingen die het daglicht niet verdragen, maar ze laten belangrijke verlangens en behoeften in hun relatie onbesproken.

Als liegen eenmaal een gewoonte is geworden, ben je jezelf aan het verstoppen. En dat is, als je het maar bij voldoende mensen doet, een goed recept om eenzaam, onbegrepen en ongelukkig te worden. Het wordt bovendien lastig een coherent zelfbeeld te hebben: je gedraagt je anders in het bijzijn van anderen dan hoe je echt bent. Dat is verwarrend. De ander reageert niet op jou, maar op een versie die jij van jezelf laat zien. Echte leugenaars hebben vaak problemen met hun identiteit: ze weten eenvoudigweg niet meer wie ze nou echt zijn. Hoe minder maskers je hebt, hoe makkelijker en transparanter je leven daardoor wordt. Mensen weten wat ze aan je hebben en jij weet sneller wat jij aan anderen hebt.

Toegegeven, deze transparantie is niet altijd eenvoudig. Bijvoorbeeld: homoseksueel of atheïst zijn in een gezin of cultuur waarin dat wordt afgekeurd, is een stuk lastiger dan wanneer de omgeving meer progressief is. Je seksuele wensen uiten is lastig als je weet dat jouw partner daarvan walgt. Enzovoorts. Hoe meer jouw meningen, verlangens en slaapkamergedrag overeenkomen met wat in jouw (sub)cultuur, familie, relatie of vriendenclub algemeen aanvaard is, hoe makkelijker het is om daarover eerlijk te zijn.

Als we een andere mening hebben dan de rest, dan zullen we onbewust proberen gemeenschappelijke grond te vinden met de heersende opinie. Genoeg groepsdruk (en cognitieve dissonantiereductie) kunnen zelfs de meest onafhankelijke individuen tot een modelburger maken. Meedoen is vaak meer belonend en een stuk eenvoudiger dan rebelleren. Maar lang niet altijd zaligmakend. De ‘moeilijke’ weg kiezen is meestal een bevrijding. Iemand die echter te weinig ruggengraat heeft ontwikkeld om af en toe te zeggen wat hij écht vindt, mist waarschijnlijk iets heel essentieels in zijn leven: een band met anderen. En dat gebrek aan connectie zie je helaas ook in veel liefdesrelaties terug.

Liegen kan verhullen dat je in de verkeerde relatie zit
Goede relaties zijn vaak gelijkwaardig. Die gelijkwaardigheid blijkt vaak uit een simpele graadmeter: eerlijkheid. Hoe eerlijker je tegen elkaar kunt zijn en hoe meer jullie daardoor jezelf kunnen zijn, hoe langer jullie het waarschijnlijk met elkaar uithouden. Eerlijkheid zorgt dat de relatie niet scheefgroeit en dat misverstanden worden gecorrigeerd. Het werkt als een spiegel. Als jij belangrijke menings- en behoefteverschillen onbesproken laat om ongemak te voorkomen, saboteer je – vooral op de lange termijn – je relatiegeluk. Terwijl de relatie steeds meer op gewoonte en routine vaart, zal jij onderwijl steeds ontevredener worden en misschien zelfs stiekem toch doen waar je behoefte aan hebt en niet doen waar de ander behoefte aan heeft. En daar moet je in toenemende mate voor liegen. In een liefdesrelatie kan dat zijn: vreemdgaan; hoofdpijn veinzen om maar geen seks te hebben, liegen om minder thuis te hoeven zijn, enzovoorts.

Door je toevlucht te nemen tot de leugen, word je misschien niet direct geconfronteerd met het feit dat dat je in een onvruchtbare relatie zit, maar je geeft je relatie ook geen kans om uit te bloeien tot iets moois. Eerlijk zijn – zowel tegen jezelf als de ander – is de beste manier om uit te vinden of je überhaupt in de juiste relatie zit.