Psychologisch woordenboek: cognitieve dissonantie

Cognitieve dissonantie is een krachtig fenomeen. Het laat zien dat ons primitieve brein (hersenstam) sterker is dan ons ‘gezonde verstand’ (frontaalschors). Het verraadt onze ingebouwde weerstand tegen verandering. Het is datgene wat therapeuten zoveel werk verschaft. Wat is het? Niemand die het beter verwoordt dan auteur Carol Tavris – ze schreef er een boek over.

Tavris: “Cognitieve dissonantie is het ongemakkelijke gevoel dat we hebben als iets wat we geloven of hopen wordt tegengesproken door de feiten, of als ons gedrag niet overeenkomt met het positieve beeld dat we van onszelf hebben. Of als we twee verschillende ideeën hebben die elkaar wederzijds uitsluiten. Dissonerende cognities zijn ‘stukjes kennis’ of ‘stukjes bewustzijn’ die wrijving veroorzaken doordat ze elkaar tegenspreken. Elke roker bijvoorbeeld kent dat gevoel. Je rookt, maar je weet dat je eraan dood kan gaan. Dat veroorzaakt een ongelukkig gevoel, dus je moet deze dissonantie proberen op te lossen. Dat doe je door de een of andere manier het bewijs dat roken dodelijk kan zijn te verzachten of te negeren, of anders moet je stoppen met roken.”

De spanning van tegenstrijdige ideeën leidt ertoe dat men ze onbewust herziet om ze meer met elkaar in overeenstemming te brengen, zodat de spanning afneemt. Een roker kan dat bijvoorbeeld doen door zijn 85-jarige rokende opa als voorbeeld te nemen: ‘Zonder zijn sigaar was opa vast wel eerder overleden.’ De roker kan ook ‘beslissen’ dat hij liever korter leeft met dan langer zonder zijn dagelijkse pakje sigaretten.

Het was Leon Festinger (1957) die de theorie op de kaart zetten. Middels een interessant veldonderzoek. Hij voorspelde terecht – tegen alle redelijkheid in – dat de leden van een sekte hun onzinnige geloof zouden voortzetten als zij door de feiten op de neus gedrukt zouden worden. Zij waren ervan overtuigd dat ze door een ruimteschip opgehaald zouden worden om gered te worden van een nauwkeurig voorspelde zondvloed op 20 december 1956. De Grote Dag zelf brachten noch ruimteschip, noch zondvloed. Wat het wel bracht: een sterker geloof in hun wilde theorieën.

Hoe is dat mogelijk? Op Wikipedia vind je een klein inzichtgevend verslagje:

Festinger infiltreerde de groep met zijn collega’s en noteerde de volgende ontwikkelingen:

Vóor 20 december. De groep mijdt publiciteit. Interviews worden maar mondjesmaat gegeven. Direct contact met Keech is voorbehouden aan hen die de groep ervan kunnen overtuigen dat ze ware gelovigen zijn. De groep ontwikkelt een soort geloofssysteem – gevoed door de automatische berichten van de planeet Clarion – waarin de details van de vloedgolf, de reden ervan en de manier waarop de groep zal worden gered worden uitgewerkt.
20 december. De groep verwacht dat een buitenaardse bezoeker hen rond middernacht zal roepen en hen zal meenemen naar een klaar staand ruimteschip. Zoals geïnstrueerd zorgt de groep ervoor dat ze geen enkel metalen voorwerp meer op zich dragen. Naarmate middernacht dichterbij komt, worden ritsen, beha’s en andere metaal houdende kledingstukken verwijderd. Daarna wordt er gewacht.
00:05, 21 december. Geen bezoek. Iemand in de groep merkt op dat het op een andere klok nog 23:55 is. De groep komt overeen dat het nog geen middernacht is.
00:10. Ook de tweede klok geeft aan dat het middernacht is. Nog steeds komt er geen bezoeker. De groep is stomverbaasd. De vloedgolf zelf is niet meer dan zeven uur van hen verwijderd.
04:00. De groep heeft enkele uren in ultieme verbazing stilgezeten. Tevergeefs worden enkele pogingen gedaan om een aanvaardbare uitleg te geven. Keech begint te huilen.
04:45. Opnieuw ontvangt mevrouw Keech een buitenaards bericht. Het bericht meldt dat God heeft besloten de aarde te sparen en niet te vernietigen. De vloedgolf zal niet plaatsvinden. De kleine groep heeft, door de hele nacht te waken, zoveel licht verspreid dat God de wereld heeft gespaard.
’s Middags, 21 december. Kranten worden gebeld en de groep wil interviews geven. In groot contrast met de voormalige schuwheid richting de pers, begint de groep met een actieve campagne om de boodschap over een zo groot mogelijk publiek te verspreiden.

Een leuk interview van Carol Tavris (in het Nederlands) vind je hier.
En hier een interessant artikel over de Psychologie van Verandering.